cv werk teksten actueel
Scroll straks naar beneden voor de tekst >
Daan Roosegaarde: Maakt de wereld beter - 2015
Daan Roosegaarde conquiert l'avenir avec de la techno-poésie-2015
Op Steenworp Afstand - 2013
Archipel: De Kunstcollectie van Margreet Bouman en Ronald Ruseler - 2012
Een concert voor Paardenstaart, twee Ogen en een Spier - 2012
Parlons ensemble, interview met Hans van Houwelingen - 2011
La valeur de l’anormalité - dossier Van Gogh, interview met Hans Looijen - 2011
Me protéger de la honte, interview met Cees Krijnen - 2010
L’art de l’intimité, l’intimité comme art - interview met Ger van Elk, 2008
La Ville des Esclaves, interview met Joep van Lieshout - 2008
Et oui elle tourne, interview met John Körmeling - 2008
Documenta 12: Moderniteit?, Leven! en Educatie - 2007
Architecture Liquide, interview met Lars Spuybroek - 2006
Mer en mer .... Zee in zee, water in water - 2006
Stap voor stap en voorzichtig voorwaarts! - Een bezoek aan de 51-ste Biënnale van Venetië, 2005
Schilderen met stenen, houtblokken en zwarte inkt, over Herman Geerdink - 2005
Over het einde van de kunst en de toekomst van de Vishal - 2004
De Esthetica van de Non-Schoonheid, over Gé-Karel van der Sterren - 2004
Op reis naar het einde van de wereld - 1998
In het Frans Halsmuseum - 1996
Interview met Steven Kwint - 1969
Dossier Van Gogh, gek of geniaal? - Museum Het Dolhuys, Haarlem
vincent van gogh
Dolhuys, haarlem

Area Revue)s( No 16 - 2008
Entretien avec Ronald Ruseler - Hans Looijen

La valeur de l’anormalité
 
Het Dolhuys fut construit hors des murs de la ville de Haarlem en 1320, pour accueillir les forcenés et les lépreux. Depuis janvier 2005, il abrite le Musée National de la Psychiatrie, qui ouvre au public sa vaste bibliothèque et sa collection de photographies scientifiques et d’art. Il propose un Atelier de création pour les patients et pour le public des expositions temporaires, des visites guidées et de conférences. Entretien avec son directeur.

 
 
Quel est le rôle du Musée National de la Psychiatrie ?

Il est pour nous très important de poser la question de la frontière  que l’on peut établir entre « normalité » et « anormalité ». L’image que l’on a de ce qu’est un comportement anormal et les solutions qui sont trouvées pour y remédier ont beaucoup changé au cours de l’histoire. Par exemple, en 1900 le fait de ne pas être croyant représentait un désordre social et on pouvait être soigné pour cela. Ce qui est inacceptable et crée des problèmes dans une culture ne conduit pas nécessairement à un trouble perturbant l’ordre social qu’il faut soigner dans un autre environnement. La raison d’être de ce musée est de combler ce fossé entre ceux qui sont atteints d’une maladie psychiatrique et la société.
 
Les expositions qui sont organisées au Dolhuys rencontrent un large public.

L’art est un langage universel qui donne au public à réfléchir sur la frontière entre “normal” et “anormal”. En combinant science et art nous sommes une sorte de plateforme qui donne l’occasion de se questionner sur ce que cela veut dire que d’être un être humain, sur la condition humaine.
Récemment nous avons eu dans la ville le festival Madness & Arts, lancé par des artistes canadiens qui proposent d’analyser les liens entre folie et créativité, parce que cela concerne tout le spectre de la création artistique.Le festival, comme nos expositions, montre que de 'réflechir hors des sentiers battus', n'appartient pas automatiquement à la domaine de la folie. Les artistes évoluent de la même manière à la frontière de la normalité.
 
Pourquoi ce titre Fou ou génial ? pour l’exposition sur Vincent Van Gogh ?

Aujourd’hui tout le monde s’accorde à reconnaître Vincent Van Gogh comme un pionnier de l’art moderne, mais à Arles son comportement a conduit ses voisins à écrire une pétition pour qu’il soit éloigné de la ville le plus rapidement possible.
Depuis la publication en 2009 de l’édition critique des lettres de Van Gogh réunies par une équipe d’historiens de l’art, nous travaillons ici sur les lettres dans lesquelles Van Gogh portait son propre regard sur son état de santé. Cela va de la manière dont il a été soigné d’une maladie vénérienne à La Haye à son internement à la clinique psychiatrique de Saint-Rémy. Notre équipe cherche à répondre à trois questions : Que dit Van Gogh lui-même de son état mental ? Que disent les médecins et les psychiatres de ses états mentaux et quelles étiquettes lui collent-ils ? Comment le public voit-il Van Gogh en fonction des conclusions de ses biographes et de ses soignants?
 
Et alors ?

Van Gogh considérait qu’il n’était pas fou. La philosophe Marlies ter Borg a étudié ce que Van Gogh pouvait savoir son état étant donné la situation de la psychiatrie en France vers 1900. Elle a découvert qu’il croyait dans la notion de “dégénérescence” de Bénédict Augustin Morel. Ce psychiatre soutenait que l'origine des maladies mentales est héréditaire, avec une aggravation de la “tare” de génération en génération, conduisant à l’hystérie, l’épilepsie,l’idiotie, la tuberculose, le cholera… Van Gogh projettait cette théorie sur sa famille dans laquelle les cas de dépression et de folie étaient fréquents. Et il était convaincu que aussi bien lui que son frère Theo les portaient en eux. Sur son lit de mort, après sa tentative de suicide, il dit à Theo: “Ce que j’ai fait c’était ce qu’il y avait de mieux pour nous tous.” C’était son ultime sacrifice afin de n’être un fardeau pour personne.
 
Peut-on dire que c'est cela qui a déterminé la manière dont le public perçoit Van Gogh ?

Les premières publications au début du XXe siècle ont été déterminantes pour l’image qu’on a créée de lui en tant qu’artiste. Dans Lust for Life, le livre d’Irving Stone publié en 1934, Van Gogh apparaît comme un artiste maniaque et pathétique qui se bat avec la peinture et se trouve continuellement dans une crise existentielle.
Le film des années cinquante dans lequel Kirk Douglas incarne Van Gogh reprend cette image romantique de l’artiste maudit qui souffre et est rejeté par le monde entier, mais qui est capable malgré tout de produire chef d’œuvre après chef d’œuvre parce qu’il est génial.
Mais cette image du paintre maudit du XIXe siècle s'est poursuivi encore au delà des années cinquante.
 
C'est étrange, parce que c'etait un homme cultivé, qui parlait et écrivait quatres langues couramment, et qui passait pour un intellectueel auprès de son entourage!

Peu de temps avant sa mort, van Gogh écrit qu’il est convaincu qu’il a fait un travail qui lui a permis de garder son “calme”, mais il ne mentionne pour ainsi dire pas de son état psychique.

Dans sa relation aux autres, van Gogh est constamment conscient de sa situation et dans ses lettres il en parle de manière très rationnelle. Son grand héros c’était le peintre Adolphe Monticelli, mais en même temps le sort de Monticelli, mort fou dans un asile aussi en raison de l’alcool, était sa grande hantise. Van Gogh ne veut pas terminer sa vie de cette manière, c’est l’une des raisons pour laquelle il reste en permanence en contact avec ses amis artistes, maintient une correspondance avec Emile Bernard, Anthon Van Rappard, Paul Gauguin. Il ne veut pas qu’on le considère comme quelqu’un de perdu.
Il est ironique de constater que la manière dont sa vie a été perçue a influencé  sa propre vie. Lorsque son travail est exposé pour la première fois à Londres en 1906, un journaliste écrit qu’il n’est nul besoin d’aller voir l’exposition car c’est l’œuvre d’un fou qui n’est intéressante que pour les médecins qui souhaitent étudier un esprit malade.
 
D’ailleurs, pour le grand public Van Gogh demeure l’exemple même de l’artiste qui a perdu l’esprit ?

L’étude de ses lettres permet de corriger cette image erronée. Van Gogh était un artiste rationnel, qui travaillait beaucoup et a perdu le contrôle de sa vie à un certain moment. C’était un artiste très exigeant qui s’est détruit la santé en allant jusqu’au bout, en menant une vie intense de travail solitaire, loin des Salons mondains. Il a vécu à la marge, en ‘outsider’, comme le font certaines rock stars. En était-il conscient, je ne saurais le dire.
L’exposition montre que l’on ne peut pas considérer son état comme une sorte de maladie professionnelle qui résulterait d’une combinaison de trop de peinture, de trop peu de nourriture par manque d’argent, de trop de vie de bohême à base d’alcool et de cigarettes jusqu’à ce qu’il soit pris de vertige.
Même si parfois vous ne maîtriser plus votre vie, cela ne veut pas dire que vous êtes totalement fou et écarté de la société. C’est une idée que l’on ne peut plus prendre au sérieux.
 
Le critique d’art néerlandais Diederick Kraaipoel a écrit que van Gogh avait été “idiot” de se suicider parce que s’il avait eu davantage de patience, il aurait connu la réussite et recueilli les fruits de son travail.

L’exposition cherche à jeter des ponts, à montrer qu’il n’est pas anormal de perdre parfois l’équilibre dans la vie
Une étude mondiale montre qu’une personne sur quatre a à faire avec la psychiatrie, que ce soit l’épuisement, la schizophrénie, la dépression, l’autisme, l’addiction, la psychose… Tout cela est très proche même si en même temps nous croyons que la psychiatrie est très loin de nous et que nous n’en avons rien à faire.

Een bezoek aan het Nationaal Museum van de Psychiatrie, Haarlem
Interview met directeur Hans Looijen door Ronald Ruseler

Over de waarde van abnormaliteit.

Het Dolhuys werd gebouwd buiten de stadsmuren van Haarlem in 1320 als onderkomen voor ‘dollen’ en lijders aan besmettelijke ziekten. Sinds 2005 is er het Nationaal Museum van de Psychiatrie Het Dolhuys, gevestigd, dat naast de vaste collectie, ook eigentijdse kunst laat zien, om de rafelranden tussen ‘normaal’, ‘abnormaal’ en creatieve denkprocessen ter discussie te stellen.

Wat voor museum is het Dolhuys?

Het Dolhuys is een museum dat zich bezig houdt met de psychiatrie. Wij stellen de vraag waar de grens ligt tussen' normaal' en 'abnormaal'. Afwijkend gedrag kan heel lastig zijn. Het beeld over afwijkend en normaal gedrag verschuift in de tijd en elke keer zie je dat wanneer iets abnormaal wordt gevonden er een oplossing moet worden bedacht. Ten lange leste kom je bij de psychiatrie uit. Als je rond 1900 geen geloof had bijvoorbeeld was dat een sociale stoornis en daar kon je aan behandeld worden. Het vraagstuk gaat in het algemeen dus heel erg over gedrag en wij willen de kloof dichten tussen mensen met een psychiatrische aandoening en de maatschappij.

Hoe komt het dat uw museum zo snel een begrip is geworden bij het publiek?

Kunst is een universele taal die het publiek laat nadenken over het grensgebied tussen ‘normaal’ of ‘abnormaal’ en doet een uitspraak over de ‘condition humaine’. Wij zijn een platvorm waar over ‘mens-zijn’ wordt nagedacht en combineren Kennis met Kunst. Dat uitgebreide domein is ons werkveld, want vergeet niet dat psychische aandoeningen vaak cultureel bepaald zijn. Wat in de ene cultuur onaanvaardbaar geacht wordt en tot problemen leidt hoeft in een andere sociale omgeving niet voor ontwrichtende verwarring te zorgen.
Dat doen wij door tijdelijke tentoonstellingen te maken waar een bepaalde problematiek wordt aangestipt. Onlangs hebben wij het Madness and Artsfestival in de stad gehad. Het is een internationaal kunstenaarsinitiatief dat in Canada is gestart en nu allerlei landen aandoet. Madness and Arts doet onderzoek naar creativiteit en waanzin, doordat het hele spectrum van de kunstbeleving er bij wordt betrokken. Het festival Madness & Arts en de andere exposities tonen dat ‘buiten de paden denken’ niet automatisch tot het domein van de waanzin gerekend hoeft te worden. Kunstenaars bewegen zich eveneens op de rand van het ‘normale’.

Waarom heet de expositie over Vincent van Gogh - Gek of Geniaal?

Vincent van Gogh wordt door ons gezien als een wegbereider van de moderne kunst, maar voor zijn buren in Arles was zijn gedrag aanleiding om een petitie te schrijven met de bedoeling hem zo snel mogelijk weg te krijgen uit de stad. Hij vond zichzelf niet gek
Toen de nieuwe wetenschappelijke uitgave van Vincent’s brieven werd gepubliceerd hebben wij van het Van Goghmuseum in Amsterdam alle correspondentie gekregen over persoonlijke kijk op zijn eigen ziek-zijn.
Dat gaat over zijn behandeling voor geslachtsziekte in Den Haag tot zijn opname in het psychiatrisch ziekenhuis van St. Remy. Nou ja... we beschikten over alles. Ons kenniscentrum heeft die brieven bestudeerd en is tot een drieledige keuze gekomen voor de tentoonstelling;
1 Wat zegt van Gogh zelf over zijn mentale toestand, want de vraag is Gek of Geniaal?
2 Wat zeggen de doktoren en psychiaters over zijn ziektebeelden en in welke mate duurt die discussie voort? Meteen na zijn dood is er al veel gepubliceerd en gespeculeerd over zijn psychische toestand en het resultaat levert een enorme waaier op van etiketten die hij opgeplakt kreeg.
3 Hoe kijkt het publiek tegen Van Gogh aan op basis van de conclusies van zijn behandelaars en biografen?

En?

De eerste publicaties in het begin van de 20e eeuw zijn bepalend geweest voor de beeldvorming over hem als kunstenaar. De biografie van Irving Stone uit 1934 Lust for Life, die later in de jaren 50 verfilmd is, met Kirk Douglas als Vincent, is hier een goed voorbeeld van. Wij worden geconfronteerd met een kunstenaar die maniakaal en pathetisch staat te smijten met verf en voortdurend in een existentiële crisis verkeert. Hier wordt het beeld opgeroepen van een lijdende,geniale kunstenaar, die onbegrepen is en die wordt bespot door de hele wereld, maar desondanks in staat is het ene meesterwerk na het andere te produceren. In feite is dat een 19e eeuws beeld dat nog ver tot in de jaren vijftig doorwerkt.

Van Gogh werd als een psychisch wrak neergezet, die toch in staat was om meesterwerken maken. Dat is toch vreemd, want hij las, sprak en schreef in 4 talen. Bovendien was hij iemand die zich intellectueel verhield tot zijn omgeving. Vlak voor zijn dood schrijft hij dat hij er van overtuigt is dat hij werk heeft gemaakt dat zijn ‘kalmte’ heeft weten te bewaren, maar over zijn psychische toestand spreekt hij nauwelijks.

Ja, ja.. Hij is zich in zijn verhouding met anderen bij voortduring heel bewust van zijn situatie en uit zijn brieven blijkt dat hij daarin heel rationeel is. Zijn grote held is Monticelli, die vlak voor Vincent in Parijs arriveert, overlijdt. Het lot van Monticelli is tevens zijn grote schrikbeeld, want die is waanzinnig gestorven in een gesticht, mede als gevolg van de alcohol. Hij herkent dat verschrikkelijke lijden ook bij andere kunstenaars en denkt bij zichzelf dat hij zo niet wil eindigen met zijn leven. Dat is een reden voor hem om voortdurend in contact te blijven met zijn kunstenaarsvrienden als hij in Zuid-Frankrijk zit, daarom blijft hij corresponderen met Emile Bernard, Anthon Van Rappard, Paul Gauguin en anderen om vooral maar niet gezien te hoeven worden als iemand die de weg kwijt is.
Het is ironisch dat de receptiegeschiedenis van zijn leven een heel eigen leven is gaan leiden, want als zijn werk voor het eerst in 1906 in Londen geëxposeerd wordt, schrijft een landelijke krant daar dat je dat werk van Vincent niet hoeft te gaan zien, want dat is het werk van een gek. Hij is hooguit interessant voor doktoren die het werk willen bestuderen van een zieke geest.

Van Gogh blijft, ondanks alle ontwikkelingen, nog steeds tot de verbeelding spreken. Is hij een goed voorbeeld om het grote publiek uit te leggen wat het betekent om in de war te zijn?

Het tijdsbeeld van 100 jaar geleden gaat natuurlijk niet meer op voor het heden. Met het brievenproject wordt het bestaande beeld totaal gecorrigeerd voor de komende generatie, omdat gebleken is dat hij een rationeel werkend kunstenaar is geweest die tijdelijk de greep en het evenwicht op zijn leven, verloren heeft op zeker moment. Hij was een veeleisend iemand die roofbouw op zijn gezondheid heeft gepleegd en een intens leven aan de zelfkant samenging met een ongezond leven, ver weg van de mondaine Salons. Het is ‘living on the edge’, .... Rock & Roll.....kortom hij introduceert het type van de ‘outsider’. Of hij dat bewust doet of onbewust dat weet ik niet. Op de tentoonstelling is te zien dat waanzin, door hem, als een beroepsziekte van kunstenaars wordt gezien, vanwege de verantwoordelijkheid voor je werk in combinatie met het bohemienleven vol drank, slecht eten in goedkope cafeetjes,omdat er geen geld is en veel roken om te ontspannen.... Dat alles tot je er duizelig van wordt!

Dàt verhaal van Vincent sluit wèl naadloos aan bij het verhaal van het museum, want als je het leven in een bepaalde episode niet aan kunt dan ben je niet voor altijd gek en ben je ook niet op alle fronten gek. Als je het leven in een bepaalde episode niet aankan dan geldt dat nog steeds als een diskwalificatie. Dat idee kun je nu niet langer serieus nemen.

De Nederlandse criticus Diederick Kraaipoel heeft Vincent dom genoemd met zijn zelfmoord.

Dom?

Ja.. Omdat, als hij even geduld had gehad, hij zijn succes nog had meegemaakt en er de vruchten van had kunnen plukken, want hij werd op den duur steeds meer gewaardeerd door critici en collega’s.

In het boekje dat we gemaakt hebben over Gek of Geniaal staat een essay van de filosofe Marlies ter Borg, die heeft onderzocht wat Vincent uitgevonden zou kunnen hebben over zijn conditie ten tijde van de psychiatrie, rond 1900, in Frankrijk. Zij beweert dat hij geloofde in de degeneratietheorie van Bénédict Augustin Morel, die zei dat ziektes per generatie erger worden. Volgens Morel verstoren alcohol en syfilis het erfelijk materiaal en ondermijnen vervolgens fysieke, psychische en morele krachten, met als resultaat hysterie, epilepsie, cholera, idiotie en tuberculose. Dit verval zou cumulatief zijn. Vincent projecteerde dat inzicht op zijn familie waar depressie en krankzinnigheid veelvuldig voorkwamen en was er van overtuigd dat hij en zijn broer Theo erfelijk belast waren. Als hij net terug is uit Saint-Rémy-de-Provence en er na enige tijd weer een ‘aanval’ komt, dan offert hij zich als het ware op en zegt op zijn sterfbed tegen Theo:’ Wat ik heb gedaan is het beste voor ons allemaal!’. Het ultieme offer om niemand tot last te zijn.

dolhuys haarlem

Hans Looijen - directeur Het Dolhuys

boven