Reizen aan het einde van de wereld
Het zuiden van Patagonië wordt het einde van de wereld genoemd, ofwel Fin del Mundo. Twintig jaar geleden ontmoette ik in Ushuaia, een kleine havenstad op Vuurland, Horacio S. Porcel. Hij was marskramer en handelaar in leren jassen. Eens per jaar reisde hij van Rio Grande, naar het verre Buenos Aires, waar hij huiden verkocht en jassen inkocht. Het leven in het weidse Patagonië was voor mensen zoals hij hard en zwaar. De zomers zijn kort, dan heeft de natuur even haast en staat ze in bloei, maar voor de rest van het jaar vereist het leven op Vuurland van oudsher doorzettings- en uithoudingsvermogen.
De Vuurlanders
Patagonië werd vòòr de kolonisatie, eind 19e-eeuw, bevolkt door nomadische indianenstammen, zoals de Selk’nam, Yamana en de Kawésqar. Toen Darwin op zijn wereldreis met de Beagle in 1834 het gebied aandeed, was zijn oordeel over de ‘Vuurlanders’ niet bepaald gunstig. Hij zag naakte mensen die zich slechts schaars met guanacovellen (een lamasoort) tegen het barre klimaat beschermden. Zij beschilderden zich met zwarte en witte koolstof en hij noemde hen duivels. Voor hem waren ze vieze, onaangename, maar armzalige schepsels. Darwin’s verbazing moet ongetwijfeld voor de indianen ook gegolden hebben, want Darwin beschrijft in zijn reisverslag hoe de inlanders de schepelingen van de Beagle imiteerden als ze gingen hoestten, kuchten of onverwachte gebaren maakten.
Redden wat er te redden valt
In 1918 arriveerde Martin Gusinde, een jonge priester uit Duitsland in Rio Grande. Hij wilde in contact komen met deze oorspronkelijke bewoners. Door de kolonisatie en epidemieën verkeerden zij, beroofd van hun leefgebied, in mensonterende omstandigheden. In de jaren die volgden heeft Gusinde een indrukwekkende collectie foto’s aangelegd en geluidopnames gemaakt die de culturen van de Selk’nam, Yamana en de Kawésqar mede aan de vergetelheid hebben ontrukt.
De foto’s hebben een uitzonderlijke schoonheid en laten zien hoe deze volken leefden in dit grimmig en vijandelijk klimaat. Gusinde vroeg de mensen naar rituelen en gebruiken. Talrijke foto’s tonen hoe men zich voor belangrijke gebeurtenissen uitdosten. Mannen bootsten met eenvoudige pijl en boog halfnaakt in de sneeuw de jacht na. Vrouwen en kinderen poseerden gekleed in huiden naast hun wigwams van takken.
Martin Gusinde was niet alleen begaan met het lot van deze mensen, maar hij was zich tevens bewust van het tempo waarin hun materiële omstandigheden veranderden. De veelomvattende collectie poogt een authentieke cultuur, die in een paar decennia werd vernietigd, voor het nageslacht vast te leggen. Als een nieuw bewustzijn besteden musea en sommige culturele instellingen op bescheiden schaal aandacht aan deze verzwegen genocide.
De horizon voorbij
Na mijn eerste bezoek aan Patagonië bleef een reis verder dan het einde van de wereld door mijn hoofd spoken. Ik droomde er van ooit Antarctica te bezoeken. Die droom kwam dit jaar uit en na een woelige zeereis van twee dagen en twee nachten voer het schip een vreemde, witte wildernis binnen.
Snow Storm – 1842 van J.W. Turner
Kunstenaars hebben de eindeloosheid en de krachten der natuur veelvuldig verbeeld. Wij kennen allemaal het schilderij van Casper David Friedrich De IJszee, waarop een schip vermalen wordt door ijsschotsen met op de achtergrond de nevelen van de poolzee. William Turner was geobsedeerd door de macht van de zee. Hij schilderde orkanen, scheepsrampen en menselijke drama’s die zich op zee voltrokken. Op de Drake Passage, dat is de relatief smalle doorgang die de Atlantische- en Stille Oceaan met elkaar verbindt, spookt het altijd vanwege de stromen die beider oceanen op elkaar uitoefenen. Ik moest aan Turners werk denken en zag zijn doeken over het spel tussen het licht en het woeste water aan mij voorbij trekken. Twee dagen lang danste en bonkte mijn schip, als een speelbal, Turneriaans op de kolkende golven. Na twee dagen maakte dit plaats voor lichte deining en doemden in de namiddag, mistig, de eerste ijsbergen op.
Drijven in een donkere zee met veel wit
Antarctica heeft altijd op veel mensen een bijna mythische aantrekkingskracht uitgeoefend. Menig ontdekkingsreiziger is er gestrand en slechts weinigen hebben in het verleden die avonturen overleefd. Het isolement van Antarctica is uniek. Niet alleen door de enorme afstand tot de bewoonde wereld, maar ook omdat de poolkoude wordt vastgehouden door een golfstroom, die als een onzichtbare wand het continent omringt.
Op de dagen die volgden dreef mijn schip in een witte wereld. De stilte werd af en toe onderbroken door de knallen van brekend ijs achter de besneeuwde bergen. Ik zag veel dieren, vogels vooral en turkooizen ijsformaties met de meest surreële vormen. De wildernis gaf mij het gevoel dat ik werd opgenomen in een sereen, aards organisme. Zo groots. Nu ik terugkijk op deze reis is een staccato van korte anekdotes ontoereikend. Wat rest is een echo aan indrukken waar ik nog steeds niet los van kom. Het meest nog denk ik terug aan de avond waarop het schip bijna geluidloos door een ijsgevlokte zee voer langs eilanden met op de achtergrond een donkere grijsblauwe lucht. De avondzon, naast mij, scheen zacht over fluwelen sneeuwformaties. Dat moment was allesomvattend. Zwijgend stond ik aan de reling en met een lichte trilling voelde ik, dat lichaam en geest kortstondig samenvielen.
Ronald Ruseler, Haarlem – februari 2017
Bronnen:
1 Charles Darwin; vert. Dr. H. Hartogh Heys van Zouteveen & Dr. T.C. Winkler.
De reis van de “Beagle” : dagboek van de onderzoekingen betreffende de natuurlijke geschiedenis en de geologie van de streken bezocht gedurende de reis van Hr. Ms. “Beagle”. Ca. 1845. Arnhem [etc.] : Cohen
Darwin’s biologische meesterwerken ; dl. 7 – 1890
2 The Lost Tribes of Tierra del Fuego. Selk’nam, Yamana, Kawésqar – 2015
Martin Gusinde, Christine Barthe, Xavier Barral, Marisol Palma Behnke, Anne Chapman, Dominique Legoupil
3 Cap Horn 1882-1883 : Rencontre avec les indiens Yahgan Relié – 1 janvier 1995
4 Wikipedia: Das Eismeer
Das Eismeer ist ein in den Jahren 1823/1824 entstandenes Gemälde des Künstlers Caspar David Friedrich