De Bilderstreit van Anselm Kiefer vond deze keer plaats in Museum Voorlinden te Wassenaar. Ik bezocht het museum op een regenachtige en donkere dag in december. Het weer en de hernieuwde confrontatie met Kiefers kunst kon niet treffender zijn. Sfeer, kleur en maatgeving overlapten elkaar voorbeeldig.
Anselm Kiefer (1945) is uitgegroeid tot een van de grootste kunstenaars van onze tijd. Overal ter wereld is hij vertegenwoordigd met een oeuvre waar je niet omheen kunt. Ook letterlijk niet. Kiefer heeft zich met zijn door de Goden aangestraalde talent ontwikkeld tot een meester van immens formaat. In de recent verschenen film van Wim Wenders Anselm is hij in een gigantisch ateliercomplex in de weer met lood, water en vuur. Majestueuze schilderijen van ongehoorde omvang wachtten, keurig in gelid, op het artistieke geweld waarmee de doeken bewerkt werden. In de film was een reus aan het werk, een illusionist die materie en wereldbeeld versmolt.
Eerste kennismaking
Ik moet het werk van Kiefer voor het eerst op de Documenta 6 in 1977 gezien hebben, maar kan mij vooral mijn verontwaardiging herinneren bij het zien van de schilderijen van Georg Baselitz die mijn perceptie van schilderen volledig op z’n kop zette. Later begreep ik wat de betekenis was van zijn omgedraaide komposities. Zowel Kiefer als Baselitz onttrokken zich aan de toonaangevende doodlopende weg die de modieuze en dominante conceptuele kunst toen was ingeslagen. Baselitz viel doormiddel van het omgedraaide beeld die conceptuele methode aan en Kiefer blies de verloren rijkdom van de Duitse cultuur middels de wonden van de Tweede Wereldoorlog nieuw leven in. Samen met andere kunstenaars als Jörg Immendorff, Markus Lüpertz en A. R. Penck stond voor hen de, in kwaad daglicht geraakte, schilderkunst weer voorop. Controversieel en confronterend was het zeker.
Thomas Mann en Paul Celan
Thomas Mann beschreef in zijn magistrale roman Doctor Faustus wat je staat te wachten als je je talent aan de duivel verkoopt: een leven zonder liefde, in ruil voor het sublieme. Zijn boek is een metafoor voor de 20e -eeuwse Duitse zelfdestructie.
Als het nationaalsocialisme en het antisemitisme een onlosmakelijke karakteristiek is van de Duitse cultuur wat zijn dan de consequenties voor de kunstenaar of de schrijver zelf, vroeg Mann zich af.
In het gedicht Todesfüge van de dichter Paul Celan wordt die vraag ook gesteld en is der Tot ein Meister aus Deutschland waar ein Grab in der Luft je rest. Anselm Kiefer verwijst dan ook veelvuldig naar Celan in zijn schilderijen.
De naoorlogse generatie kunstenaars in Duitsland probeerden op enige afstand van hun voorgangers de gruwelen van de oorlog te begrijpen en de brokstukken van de geschiedenis bijeen te rapen om grip te krijgen op een wereld die achter een schaduw schuilging. Het zwijgen in de kunst moest doorbroken worden.
Vergangenheitsbewältigung
De verdienste van Kiefer en zijn generatiegenoten is dat zij de geschiedenis van het Derde Rijk onderdeel van hun cultuuranalyse maakten. De toe-eigening door de Nazi’s van het Duitse verleden was een pervers, besmet gordijn waarachter angst, geweld, oorlog en moord schuilging. Door hun omtrekkende beweging via de Tweede Wereldoorlog trokken de dampen een beetje op. Kunst als redding uit de Duitse misère en het masker dat van het verleden afviel.
In zijn films stelde Rainer Werner Fassbinder, in hetzelfde jaar geboren, eveneens politieke en maatschappelijk krakende kwesties aan de orde. In 1980 bracht hij de televisieserie Berlin Alexanderplatz uit en bereikte daarmee het grote publiek over gevoelig liggende onderwerpen die de jeugd van die naoorlogse generatie bepaalde. In datzelfde jaar reisde ik naar Berlijn en bezocht Armando, die er net een paar maanden woonde. Het woelde en krioelde Duits in Europa wat de klok sloeg. Het kunstzinnig vrijheidsdenken en naoorlogse Vergangenheitsbewältigung was in volle gang. Daar moeten wij het oeuvre van Kiefer plaatsen.
Talent versus weerzin
Kiefer heeft het in het begin van zijn carrière niet makkelijk gehad. Dat lag niet alleen aan zijn talent … nou, wacht even … misschien lag het juist wel aan zijn talent, want in de film van Wenders komt hij al in beeld als een gymnasiast, die cum laude en met een mooie beurs afscheid nam van de middelbare school. Met die beurs herbeleefde hij in de voetsporen van Vincent van Gogh diens gang naar Frankrijk. Later reisde hij af naar Dusseldorp en werd Meisterschüler bij Joseph Beuys. Niet de minste start.
Vanaf het eerste begin schoot hij met zijn geraffineerde, brutale kunst in de roos en raakte de Duitse open wond die de oorlog had geslagen. In het Wehrmachtuniform van zijn vader legde hij beladen plaatsen vast waar hij de Hitlergroet bracht. De verwijzingen in zijn grafiek en schilderijen naar symbolen uit de Duitse cultuur, die door het Naziregiem geperverteerd waren geraakt, riepen weerstand op en prompt werd hij beschuldigd van fascisme, omdat hij een terrein betrad dat onbegaanbaar was verklaard.
In het boek van Cherry Duyns Ik bel je wel als ik dood ben – Gesprekken met Armando, las ik dat Armando in Berlijn merkte hoe lang Kiefer miskend is geweest. Armando sprak de schilder in de jaren negentig, toen die met een grote tentoonstelling in de National Galerie geëerd werd. Kiefer snapte er niets meer van, want de mensen die eerst zo tegen hem waren bleken nu euforisch. Armando had in de jaren daarvoor Kiefer nog moeten verdedigen in een groot gezelschap, waar vooral de Duitse aanwezigen hun weerzin niet konden verbergen. Zij vonden hem een fascist.
Tweede ontmoeting
In 1979 exposeerde mijn vriend, de schilder Harrie Peters in de galerie van Helen van de Meij. Ik hielp hem met vervoer en tijdens het inrichten van de tentoonstelling. De tweede presentatie van Kiefer in de galerie was net voorbij en Kiefers’ doeken stonden in een – wankele trapjes af – lage ruimte beneden. Enkele behoorlijk scheluw. Een zekere heer de Groot uit Groningen had een doek gekocht voor, ik dacht, f 5000 tegen de voorwaarde dat het op een nieuw raam gespannen zou worden. Dat heeft Harrie toen voor Helen gefikst.
Van die tentoonstelling daar staan mij, als ik het mij goed herinner tenminste, schilderijen, houtsneden, collages en collageboeken met beduimelde, onscherpe zwart-wit afbeeldingen van een plastic slagschip in een zinken teil uit de Nazitijd bij, alles onder de teer en smurrie. Het geheel had in ieder geval indruk op mij gemaakt.
Beleving, politiek en opera
Als beginnend kunstenaar ging Anselm Kiefer via zijn held Vincent van Gogh op zoek naar zijn eigen drijfveren. Daarna verwerkte hij in grafiek en collages belangrijke Duitse cultuurdragers en markeerde hij historische gebeurtenissen. Daarmee legde hij de puinhoop vast waaruit een naoorlogse generatie moest opkrabbelen. Alles in een heruitgevonden romantische stijl. Het is niet vreemd dat Kiefer geregeld aan Richard Wagner denkt, omdat in diens opera’s ook het Duitse samenkomt. Wagner was een politieke revolutionair, een beproefd antisemiet en muziekvernieuwer tegelijk. Hij vond zijn inspiratie in middeleeuwse heldensagen en mythes, maar vertelde ze op een nieuwe manier. Groots, theatraal en inventief. De kunst van Kiefer is in aanpak evenzo toneelmatig. Letterlijk zelfs, want in de tentoonstelling van museum Voorlinden heeft hij een soort grote sprookjesachtige kijkdoos laten opstellen, die veel wegheeft van de knutselwerelden die wij als kind van oude schoenendozen maakten. Door de imponerende formaten in de andere ruimtes leek je te dwalen in een landschap van kunstwerken.
Nabeeld
Nu er na 78 jaar relatieve vrede in Europa wederom een oorlog in het hart van ons continent woedt is zijn kunst meer dan relevant. Zijn werk is zelfs als waarschuwing op te vatten als je wilt. Ik blijf nog steeds gefascineerd door de belangrijkste thema’s die Anselm Kiefer weet aan te snijden. Hij benoemt met zijn monumentaliteit onze nietigheid. De onmacht. De leegte. Zijn meesterlijke schilderijen sloegen mij visueel om de oren. Met de vuist op tafel, alsof de lucht er bij mij uitgetrokken werd. Museum Voorlinden werd er klein van.
Op de terugweg, langzaam ontwakend uit de roes, begon ik stilletjes naar iets anders te verlangen. Even weg van de schaal, de diversiteit van de gebruikte materialen en de museumtentoonstelling als evenement. Ik mijmerde dromerig over een meer contemplatieve zingever. Die van de mènselijke maat.
Haarlem – december, 2023.
Geraadpleegde bronnen:
– Thomas Mann, Doctor Faustus – vertaling Thomas Graftdijk 1985
– Anselm – Een Duitse 3D-documentairefilm uit 2023, geregisseerd door Wim Wenders, over de kunst van de Duitse schilder en beeldhouwer Anselm Kiefer.
– Hitler, ein Film aus Deutschland – Hans-Jurgen Syberberg 1978
– correspondentie met André Minnaar, destijds werkzaam in de galerie van Helen van der Mey
– Ik bel je wel als ik dood ben – Gesprekken met Armando, Cherry Duyns 2023
– Marx, Wagner, Nietzsche – het tijdperk van revoluties, Herfried Münkler 2022
– ronaldruseler.nl/wp-tekst/in-berlijn/
Zie ook:
– En ook Felix Nussbaum – http://ronaldruseler.nl/
– Architectures derisoires – http://ronaldruseler.nl/
