Haunted Hawker 2016 – videoanimatie
Het gebeurt niet vaak dat ik videokunst zie waar ik steeds weer nieuwsgierig naar terugloop. Dat overkwam mij jaren geleden in München toen ik voor het eerst de film Dial H-I-S-T-O-R-Y, de 68-minuten-lange film van de Belgische kunstenaar Johan Grimonprez [1] zag. De film was zo intrigerend dat ik er maar niet van loskwam. Dial H-I-S-T-O-R-Y toont ons hoe indertijd de terreur van vliegtuigkapingen steeds gewelddadiger werd naar gelang de aandacht van de nieuwsuitzendingen op de televisie.
Ook de video-installatie The Krazyhouse van Rineke Dijkstra [2] boeit mij steeds weer. In The Krazyhouse heeft Dijkstra vijf jonge mensen gevraagd in een kale studio voor de camera te demonstreren hoe zij dansen op hun favoriete muziek. Af en toe klinkt het doffe gebonk van de echte dansvloer tot de studioruimte door. In de film tonen jongeren eerst wat verlegen, maar later onbeschroomd hun onbevangenheid als ze zich in de koele licht van de studio overgeven aan het ritme van hun muziek.
Dial H-I-S-T-O-R-Y en The Krazyhouse raken mij enerzijds vanwege hun directheid, maar anderzijds ook omdat er door de beelden onderkoelde emotie vrijkomt.
Als een gevangen vogel
Eind 2016 overkwam mij in Santiago de Chile in het MAVI | Museo de artes visuales iets soortgelijks. Laag bij de grond hing een monitor waarop een straalvliegtuig zachtjes met een monotoon brommend geluid, onverstoorbaar door de wolken heen en weer zwenkte. De neus van de straaljager ging schuil achter een zwaar wapperende doek, dat door de snelheid af en toe opwaaide. Het vliegtuig leek gevangen als een vogel in een net.
‘Waar keek ik naar?’, vroeg ik mij nieuwsgierig af.
Ogenschijnlijk gebeurde er niet veel. De voorstelling riep bij mij eerst de associatie op met het raadselachtig, verdwenen vliegtuig van Malaysia Airlines ergens in de Indische Oceaan. Een spookvliegtuig dat net als de sage van de Vliegende Hollander eindeloos leek te dolen. Vreemd.
Bij nadere beschouwing bleek de 3D-animatie een politieke en historische lading te hebben, want in een aanvullende tekst beschreef de maker, Cristóbal Cea (1981), een jeugdherinnering die tot Hawker Haunted leidde.
De Staatsgreep van 1973 in Chili
Op 11 september van 1973 vond in Chili een staatgreep plaats waarbij de democratisch gekozen, socialistische president Salvador Allende door conservatieve militairen werd afgezet. Tijdens de coup werd het presidentiële Modenapaleis gebombardeerd, terwijl Allende en zijn medestanders zich weigerden over te geven. Allende sloeg na een laatste toespraak tot het volk de hand aan zichzelf. Wat volgde was een wrede dictatuur, onder generaal Augusto Pinochet, die tot 1988 duurde. De vliegtuigen die het paleis aanvielen waren Hawker Hunter’s, een Britse straaljager uit de jaren vijftig.
Als kleine jongen vroeg Cristóbal Cea in de jaren tachtig aan zijn veel oudere broer naar het verhaal over het gebombardeerde Modenapaleis. Die vertelde toen hoe luitenant Ernesto Gonzales de hoofdingang van het paleis succesvol met een raketaanval had getroffen, maar zijn broer maakte van die gebeurtenis een soort Star Wars, met in de hoofdrol, Luke Skywalker en zijn protonentorpedo’s. Dat vond Cristóbal destijds een spannend verhaal, maar later ging hij daar toch anders tegenaan kijken.
De mechanica van ontkenning
Terugkijkend op zijn vroege jeugd vroeg Cea zich af wat zijn broer eigenlijk gezien had? De Hawker Hunters hadden niet zómaar een precisiebombardement uitgevoerd, maar het symbool van hun eigen democratisch gekozen regering vernietigd. Lange tijd bleef het echte verhaal voor hem verborgen, door wat hij de mechanica van de ontkenning noemde.
Hoewel het leven voor veel Chilenen gewoon doorging, vond onder het oppervlak van het dagelijkse leven, een tragische vorm van zelfvernietiging plaats. Hawker Haunted formuleert deze pijnlijke periode uit de geschiedenis van Chili. Los van de persoonlijke overweging, waarbij de kunstenaar een proces van bewustwording beschrijft, maakt Hawker Haunted heel fijnzinnig duidelijk hoe kwetsbaar wij zijn door te zien wat wij wìllen zien.
Iedere samenleving kent een donkere, autoritaire onderstroom, die zich veelal groezelig camoufleert.
De gesmoorde wereld die in Hawker Haunted wordt opgeroepen krijgt een voor iedereen herkenbare geldigheid vanwege de eenvoud en scherpte. Dat was blijkbaar de reden om steeds terug te keren naar het betoverende kunstwerk en alsmaar opnieuw te kijken.[3]
Haarlem – februari 2017
[1] Grimonprez maakte met Dial H-I-S-T-O-R-Y (1997) op de Documenta X in Kassel zijn intrede in de internationale kunst scene. Tien jaar later vond de eerste overzichtstentoonstelling Johan Grimonprez – Retrospective 1992 – 2007 plaats in de Pinakothek der Moderne in München, 2007.
[2] Rineke Dijkstra – The Krazyhouse (Megan, Simon, Nicky, Philip, Dee) 2009.
[3] Cristóbal Cea nam deel aan de tentoonstelling HUIS CLOS van het kunstenaarsinitiatief de-Passages tijdens de Haarlemse Lente 2017 – www.de-passages.com