Erwin Olaf

Het levenswerk van Erwin Olaf

Gemeentemuseum Den Haag en Fotomuseum Den Haag brengen met een dubbeltentoonstelling een eerbetoon aan één van Nederlands beroemdste fotografen: Erwin Olaf. In Fotomuseum Den Haag hangt een overzicht van zijn oudere werk naast dat van zijn fotohelden en het Gemeentemuseum toont een ruim en imposant overzicht van zijn huidige werk. Daar hangen fotoseries en videobeelden, aangevuld met een drietal objecten plus een installatie in Berlage’s Art Decostijl. Het is zijn grootste oeuvreoverzicht tot nu toe.

Zoals veel kunstenaars is Erwin Olaf beïnvloed door de iconen van zijn tijd toen hij begon met fotograferen. David Bowie was zo’n idool. De kameleon van de popmuziek vond zichzelf als muzikaal personage steeds opnieuw uit, waarmee hij bewees dat je aan het harnas van de verplichte stijlvastheid kon ontsnappen door voor je eigen artistieke vrijheid op te komen.
‘Toen ik begon moest alles in de fotografie in een mal, een kader passen. Dan pas werd je geaccepteerd, maar ik daarentegen bezocht een omstreden verblijf van verstandelijk gehandicapten en werkte voor het COC of maakte straatfotografie. Je kon mij vinden in het nachtleven met interesse voor nachtvlinders in bars. Was dat normaal, wat is de norm? Ik ben de fotograaf van mijn eigen werkelijkheid geworden.’

Het gekaapte naakt
Faam verwierf hij met zijn eerste grote volwaardige serie Chessmen uit 1987-88. Rond de 32 stukken van het schaakspel ensceneerde Olaf uitdagende voorstellingen. Een zwartwitwereld met gewaagde bondage, SM, fetisj, geslachtsdelen en bizarre attributen. De sets werden bevolkt door acteurs in alle diktes, vormen en maten. Hij oogstte succes met die barokke fotografie, ondanks de niet malse reacties.
‘Het schilderij l’Origine du monde van Gustave Courbet dat in Parijs hangt beschouwt iedereen als beeldende kunst, vanwege de technieken met verf. Door de uitvinding van de fotografie heeft de porno-industrie het naakt en het plezier in sexualiteit geleidelijk aan gekaapt. Met míjn naakten wil ik de huid, het haar en het geslachtsdeel weer terugkapen doormiddel van schoonheid, omdat ik eerder geïnspireerd ben door schilderkunst dan door de fotografie’

Lichaamstaal
Geraffineerd neemt Erwin Olaf ons op dit retrospectief mee op een reis door zijn hoofd en de slingerbewegingen die de tocht maakt gaat via overdonderende extravagantie, langs heftige emoties, elegante verstilling, om te eindigen bij liefdevol weergegeven naakten. Als je de ontwikkeling overziet vallen actuele gebeurtenissen en de heftigheid waarmee die hem persoonlijk raken, vaak samen.
Weemoed, heimwee of verdriet, angst en schaamte zijn gevoelens die wij allemaal kennen. Daarover zegt hij:
‘De lichaamstaal die wij spreken beschouw ik als een soort choreografie. Het afgewende gelaat is een veel voorkomend thema in de kunst. Een woedend meisje met een gekromd ruggetje of een bepaalde stand van de schouder kan de essentie uitdrukken. We lezen het lichaam en dat zie je op de foto. De ontwikkeling die ik heb doorgemaakt is die van de traditionele fotografie naar beeldende kunst en ik heb het gevoel dat ik na ongeveer 2004 heel goed in mijn vel zit. Ik ben nu een woedende boze man, die ook wel aardig is.’

Pierrot
In Ashes to Ashes (1980) kroop held Bowie in het karakter van een frêle Pierrotclown. In 2012 staat de Pierrot bij Erwin Olaf op een duikplank en staart een beetje hooghartig en afstandelijk naar een jongman die gefixeerd op de zwembadtrap zit. Het Pierrotmotief staat in een bijzondere kunsthistorische traditie en roept de associatie op met misschien wel het beroemdste schilderij, maar ook meest raadselachtige, van de Franse schilder Antoine Watteau (1684 – 1721). Het doek heet Gilles en hangt eveneens in Parijs. Een wat sullige en trieste acteur uit de Commedia dell’Arte wordt omringd door collega-komedianten, maar Gilles, onze Pierrot, heeft zich van hun spel losgemaakt. Nog gekleed in zijn witzijden kostuum lijkt hij te zeggen dat hij niet meer verder kan. Hij is jong, maar moe en kijkt ons aan. Dat maakt hem diep menselijk. Watteau maakte het schilderij vier jaar voor zijn dood en daarom is de vergelijking met diens kunst is niet zo vreemd. Om de tien jaar maakt Erwin Olaf een zelfportret. Omdat bij hem erfelijk longemfyseem geconstateerd werd liet hij zich op zijn 50-ste in zijn kwetsbaarheid fotograferen voor het drieluik I wish, I am, I will be. Het drukt dezelfde vermoeidheid uit en de wens mooi te willen blijven, samen met het verdriet dat een niet te genezen ziekte met zich meebrengt.

Maskerade tegen gruwel
De balans tussen de rol die je speelt en de verleidingskunst die nodig is om de ander te overtuigen van je diepgevoelde emoties is de worsteling van iedere kunstenaar. De energie die dat losmaakt werkt als adrenaline en is het groeihormoon voor waarachtige kunst. In een interview legt Olaf uit dat hij het gevoel in beeld wil brengen aan de rand van een vulkaan te leven. Daarom kon hij de terreuraanslagen in de Bataclan en de moord op de redactie van het satirische blad Charlie Hebdo te Parijs niet laten passeren. Voor de eerste museumnacht van Parijs, ná de aanslag, maakte hij projecties van traag bewegende naakten die langzaam dubbelbogen en zich weer oprichtten. Daarboven grimaskoppen, als uit een tragedie, de emoties verbeeldend die iedereen moest verwerken bij het horen van het gruwelijke nieuws. Zelf kon hij er niet omheen om zijn intense woede over de toestand uit te drukken in twee freakerige zelfportretten. Is hier de persóón Erwin boos, bang òf beide?

Een moeilijk stilleven
Olaf reisde naar Berlijn, herbeleefde er de Duitse Götterdämmerung, maakte in de woestijn van Palm Springs (VS) zijn meest recente serie en bezocht Shanghai. Bombast en barokke ensceneringen zijn langzaamaan plaats gaan maken voor meer ingetogen voorstellingen.
‘In Shanghai heb ik een stilleven gemaakt met plastic takken. Ze staan half in het water van een groene glazen vaas. Als je in China gaat fotograferen dan krijg je een hele batterij mannen, die achter de kamera staan of zitten en die allemaal een kleine functie hebben. Zij wachten op het moment dat ze kunnen ingrijpen. Een meneer vond het zijn baan om de bloemen in de vaas te schikken, dus iedere keer als ik een takje aanraakte zette hij het op een andere manier neer. Het maken van een stilleven is millimeterwerk en dat vind ik altijd moeilijk. Die meneer heeft mijn leven, tijdens het fotograferen, tot een hel gemaakt. Zo nauw luistert het.’

Love me
In één van de zalen zoeken vrouwen die er in China alles voor over hebben om schoonheid met maatschappelijk succes te combineren, op vijf videoschermen contact met ons. De ondertitels zeggen: look at me, create me, hear me, touch me en niet onbelangrijk love me. Over die stedenseries, zegt Erwin Olaf, ‘Ze gaan allemaal over hoe de realiteit binnensluipt in de door onszelf gecreëerde paradijzen.’
Haal diep adem, recht de rug, stap over de drempel en laat je meevoeren met het avontuur dat zich al die jaren in het hoofd van de kunstenaar voltrokken heeft. ‘Chapeau’, zegt de Pierrot.

Ronald Ruseler, februari 2019

Dit stuk is geplaatst in het april-meinummer van Palet
Geraadpleegde bronnen:
– Bezoek Gemeentemuseum Den Haag & Fotomuseum Den Haag op 14 februari 2019.
– Persbrochure.
– Erwin Olaf – I am, 2019
– Die Meilensteine einer Fotografenkarriere – Erwin Olaf gibt eine Lesung in der Fotoakademie-Koeln | 2016, You Tube
– 17th and 18th Century Art – Julius S. Held | Donald Posner – 1971
– Meesters en Knechten – Pierre Michon, 1990