Twee boeken brachten ons in 2007 naar Canudos, in Bahia, een niet meer bestaand plaatsje in de Sertāo van de Braziliaans binnenlanden. Margreet las in de reisgids dat je het historische plaatsje met de bus kon bereiken en dat het op maar 500 km van Recife lag. Onze reis daar naartoe nam 3 dagen in beslag. We huurden een kamer in een afgelegen possada boven op een heuvel met uitzicht op het stuwmeer van Canudos. Hier leidde Antônio Conselheiro van 1896 tot en met 1898 de opstand tegen de eerste republikeinse regering. Zijn volgelingen bestonden voornamelijk uit arme drommels. De opstand ontaarde in een nietsontziende guerrillaoorlog en vier grote veldslagen, waarbij alle opstandelingen door de regeringstroepen werden gedood.
in de possada vroeg men ons verbaasd wat wij in hemelsnaam in deze uithoek dachten te zoeken, want alleen een handjevol geschiedenisstudenten bezochten het verloren dorpje af en toe. De pastoor Padre Civio bood aan om ons in zijn Fiatje Panda mee te nemen naar de gedenkplaats. Daar keek een monument van de Conselheiro uit over het voormalige slagveld. Het Velho Canudos ligt nu verzonken in het stuwmeer.
Wij lazen allereerst de geromantiseerde versie van Mario Vargas Llosa, die over de bijna vergeten tragedie een adembenemende roman schreef. Daarna verdiepten wij ons in het magistrale boek De Binnenlanden waarin Euclides Da Cunha uitgebreid de opstand tegen de regeringsroepen in beschrijft.
De valse profeet Antônio Conselheiro werd door da Cunha als volgt gekarakteriseerd:
‘Als individu gezien gaat hij onder in de massa van alledaagse zenuwzieken. Men zou hem kunnen onderbrengen in een of andere categorie van progressieve psychose. Maar in samenhang met zijn milieu is hij huiveringwekkend. Hij is een diathese en een synthese. De afzonderlijke fasen van zijn leven zijn misschien niet de opeenvolgende stadia van een ernstige ziekte, maar ze vormen zonder enige twijfel een beknopte samenvatting van de voornaamste aspecten van een ernstig maatschappelijk euvel.
Zodoende is deze ongelukkige, die eigenlijk medische zorg behoefde, door een hogere macht gedreven in botsing gekomen met de beschaving en is hij in de geschiedenis beland in plaats van het gesticht.’
Euclides da Cunha
De Binnenlanden (1902)
Euclides da Cunha is de auteur van één boek, Os sertões (De binnenlanden, 1902), dat het grootste boek uit de Braziliaanse literatuur is genoemd. Centraal staat de religieuze strijd bij Canudos, het noordoosten van Brazilië, tussen de ‘fanatici’, aanhangers van de messias Antônio Conselheiro, en regeringstroepen, die een aantal expedities nodig hadden om de rebellen tot de laatste man uit te roeien. Wat volgt is een hartstochtelijke aanklacht tegen ‘de grootste misdaad uit de Braziliaanse geschiedenis’ waarbij geschiedenis, antropologie, politiek, geografie, klimatologie, psychologie, natuurwetenschappen, sociologie, etnologie en strategie worden verenigd.
Het is een verhaal, epos, roman, essay, poëzie, als een monumentaal testament over flora, fauna, het leven in de Braziliaanse binnenlanden en over hartstocht en wetenschap. De binnenlanden is een schokkende definitie van Brazilië. Mario Vargas Llosa baseerde zijn Oorlog van het einde van de wereld op het werk van Da Cunha. De Binnenlanden werd vertaald door August Willemsen.
·‘Een compleet beeld van het Braziliaanse volk en van het land, zoals niet eerder met zoveel inzicht en psychologisch begrip is gegeven. In de wereldliteratuur misschien alleen vergelijkbaar met The Seven Pillars of Wisdom.’ – Stefan Zweig
·‘Er bestaat geen twijfel: De binnenlanden van Euclides da Cunha is een werk dat niet alleen uniek is in de Braziliaanse literatuur, maar evenzeer in de wereldliteratuur.’ – Samuel Putnam
Mario Vargas Llosa
De oorlog van het einde van de wereld (1981) – La guerra del fin del mundo
De oorlog van het einde van de wereld beschrijft een turbulente periode in de geschiedenis van Brazilië.
Als in 1888 de slavernij wordt afgeschaft in Brazilië, verlaten de slaven in groten getale de plantages. Dit leidt tot een enorme economische achteruitgang. Het jaar daarna wordt de laatste keizer van Brazilië afgezet en wordt de republiek uitgeroepen. Te midden van deze grote veranderingen staat in het noordoosten van het land een charismatische zedenpreker op, die met zijn christelijke boodschap een grote schare volgelingen weet te vergaren. Zijn naam is Antônio Vicente Mendes Maciel, maar hij staat vooral bekend onder zijn bijnaam Antônio Conselheiro (de Raadgever).
Antônio Conselheiro stichtte de stad Canudos, waar zijn volgelingen onder strenge gedragsregels leefden. Hij weigerde echter om het gezag van de republiek te erkennen. De regering stuurde daarop tot viermaal toe een militaire expeditie uit naar Canudos. Driemaal wisten de inwoners van Canudos de aanval af te slaan, maar tijdens de vierde expeditie viel de stad. De oorlog eiste het leven van tienduizenden mensen. Ook Antônio Conselheiro zelf overleed. Zijn stad werd met de grond gelijk gemaakt. De machten van de ‘beschaving’ hadden gewonnen door op onbeschaafde wijze huis te houden.
De Oorlog van Canudos was bijna in de vergetelheid geraakt, totdat de Nobelprijswinnaar Mario Vargas Llosa er aandacht aan besteedde in deze roman, waarvan de kernvraag is: wat is de essentie van fanatisme en geloof?
