Tekst en beeld: Ronald Ruseler voor Palet – februari/ maart 2016
Afgelopen zomer was ik voor het eerst in Noorwegen. Om mijn verwachting, die ik bij aanvang van mijn reis had, te illustreren komt het schilderij ‘Romsdalfjord’ van Eilert Adelsteen Normann uit 1875, dat in het museum van Bergen hangt, nog het dichtst in de buurt.
De schilder Eilert Adelsteen Normann heeft in een bijna fotografische, realistische stijl een groepje ‘burgers’ geplaatst aan de oevers van een donker fjord, waar het scherpe licht vrij spel heeft op de bergwanden. De bezoekers zijn duidelijk een dagje uit of verpozen zich in de ‘vrije’ natuur. Zij betreden een bijna ontoegankelijke, superieure wereld. In zijn eenvoud is de besloten leegte van het fjord beangstigend en ongenaakbaar. De mens is hier nauwelijks op zijn plaats. Als je het schilderij van dichtbij bekijkt is het een melange van gedempte bruinen, verzadigd van toon en aangebracht met een paletmes. Zet je een paar stappen terug dan maakt zich een realisme van je meester, dat je meezuigt in de verwondering en grootsheid die de bezoekers op het schilderij in het echt ook beleefd moeten hebben.
Onveranderlijke schoonheid
Eenmaal zelf onderweg onderga je de rijke schakeringen van de fjorden na een tijdje ook. De lonkende verten met rotsen en eilandjes maken snel plaats voor gesloten bergruggen. De aanblik is soms groots met donkere schaduwen en strelingen van licht, afgezet tegen een grijsblauwe lucht. Het landschap is van een onveranderlijke schoonheid en na iedere bocht van de weg is er opnieuw een ander uitzicht met water, bergen en bossen. De weerspiegeling van de bergen reflecteert in brede banen op het water en de stilte is in volmaakte balans met de omgeving. De eenvoud en onnadrukkelijkheid roepen associaties op aan de traditionele landschapsschilderijen van de romantiek. Het is bijna cliché geworden, maar wel een fascinerend cliché als je zelf met je schoenen in de zompige mosgrond staat.
Rijke schildertraditie
Noorwegen is ook de kunst van Edvard Munch. Munch komt voor mij nog het dichtst bij de stille verwondering die de natuur ons oplegt en bij hem herken je ondubbelzinnig de gevoelsmatige gelaagdheid van het Noorse landschap. Dat komt doordat zijn werk geworteld is in een rijke schildertraditie. Als kunstenaar wordt hij gedragen door een aantal schilders uit de romantische school, waarbij Lars Hertervig en Peder Balke meteen in het oog springen. Vooral in het werk van Hertervig herken je de kracht van de natuur als je die beleeft en niet alleen observeert, zoals Eilert Adelsteen Normann. De mentale kwellingen die Hertervig teisterden en de armoede die hem het werken bijna onmogelijk maakte, hebben fascinerend werk opgeleverd. Hij kon het zich op den duur niet meer veroorloven om olieverfschilderijen te maken en gebruikte noodgedwongen stukjes
(pak-)papier die hij met zelfgemaakte lijm aan elkaar plakte en vervolgens met aquarelverf en gouache beschilderde. Zijn obsessieve kunst bracht hem postuum pas erkenning.
Vernieuwingsdrift
Hertervig en Balke stonden met hun kunst in de symbolische wereld van de negentiende eeuw, Edvard Munchs werk symboliseert de vernieuwing in de kunst door zijn kleurgebruik en expressiviteit. De kernwaarde in zijn werk is de mystiek van de verbeelding, de herbeleving van wat hij gezien had. In Duitsland, waar hij lange tijd verbleef, voelde hij zich verwant aan het werk van Böcklin, Max Klinger, de muziek van Richard Wagner, de literatuur van August Strindberg en de filosofie van Friedrich Nietzsche. Die melange van romantische invloeden en de energieverslindende vernieuwingsdrift is kenmerkend voor zijn werk. Hij heeft in zijn werk duiding gegeven aan ervaringen die groter zijn dan de werkelijkheid. Bij hem nemen zijn beelden mythische vormen aan en worden zijn schilderijen metaforen voor de spleen en het levensdrama van de mens. Munch wilde het échte schilderen: échte mensen, die ademen, lijden, voelen en liefhebben. De natuur speelt daarbij geen ondergeschikte rol, maar ondersteunt de melancholie en de diepe emotie die aan zijn werk ten grondslag ligt. De kracht die daar vanuit gaat overstijgt het gewone. Het mooie van zijn werk is dat de voorstellingen over de verbeelding van de beleving gaan. Niet alleen voor Munch zelf, maar de kracht van het werk grijpt ons ook aan.
Diepe gemoedstoestand
Hij is zijn hele leven blijven sleutelen aan voorstellingen en compositievariaties (van ‘De schreeuw’ bestaan er bijvoorbeeld vier). Het bleek een vruchtbare bodem voor zijn eigen subjectivistische wereld en het obsessief zoeken naar de essentie. ’Ik schilder niet wat ik zie, maar wat ik heb gezien’, zei Munch daarover. De lege oorden met bomen, de spiegeling van de zon of maan op het water, wat figuren met hier en daar een huis vormen altijd het decor van een diepe gemoedstoestand. Vroeg of laat slaat die toe en voert ons mee naar een wereld die zich elders lijkt te bevinden. Wij ontkomen er niet aan dat die zich uiteindelijk, heel dichtbij, in ons eigen bewustzijn nestelt.
Omdat ik de schilderkunstige zoektocht van Munch kon verbinden met het land waar ik in rondreisde, heeft zijn werk mij opnieuw enorm geraakt en werd die verbeelding, samen met de rijke Noorse landschapskunst vóór hem, onderdeel van die reis.
De tentoonstelling ‘Munch : Van Gogh’ was tot en met 17 januari 2016 te zien in het Van Gogh Museum, Amsterdam. www.vangoghmuseum.nl
[AFBEELDINGEN BIJSCHRIFTEN:]
1. Eilert Adelsteen Normann, Romsdalfjord, 1875, olieverf op doek, KODE Kunstmuseene i Bergen
2. Lars Hertervig, Landschap, 1902, olieverf op papier op triplex, 18 x 22,5 cm, Nationalgalleriet, Oslo
3. Peder Balke, Vuurtoren op de Noorse kust, 1885, olieverf op doek, 58,5 x 70,5 cm, Nationalgalleriet, Oslo
4. Edvard Munch, Melancholie, 1894-96, olieverf op doek, 81 x 100,5 cm, KODE Kunstmuseene i Bergen