Twee jaar geleden plaatste de Rotterdamse kunstenares en schrijfster Florette Dijkstra op Facebook een bericht over haar fascinatie voor Marlow Moss (1889-1958). Zij wijdde een groot project aan haar en bovendien schreef Dijkstra, dat er al lange tijd sprake van was om aan Moss in museum Kröller-Müller aandacht te besteden. Zij wist dat Sonja Overbeeke ooit op Moss afstudeerde, maar waar waren de tekst en de schrijfster? De universiteit van Leiden had de scriptie namelijk niet bewaard, dus daar was het niet meer te raadplegen.
Ik reageerde dat Sonja Overbeeke onze buurvrouw was en dat ik via haar voor het eerst over de kunst van Marlow Moss had gehoord. Ik kon de twee met elkaar in contact brengen, maar eerst moest de scriptie teruggevonden worden. Toen die na enig zoeken boven water kwam heb ik de pagina’s een paar dagen later gefotografeerd en naar Florette opgestuurd. Tot beider vreugde hebben Sonja en Florette daarna nog een mooie correspondentie gevoerd. Niet zonder trots deed Sonja, na al die jaren, toch enigszins luchtig over haar studieonderwerp … ach ja… die tekst.
Voor mij was die hernieuwde belangstelling voor die fascinerende kunst een mooi moment.
‘ I aim no painter,
I don’t see form,
I only see space, movement and light’
Studie Kunstgeschiedenis
Sonja Overbeeke rondde in 1992 haar studie Kunstgeschiedenis af met een scriptie over de Engelse kunstenares Marlow Moss. Op aanraden van haar hoofddocent Moderne Kunst aan de Universiteit van Leiden verdiepte zij zich in het oeuvre van deze raadselachtige vrouw. Wie was zij en waar was haar werk? Moss was actief in het begin van de vorige eeuw, woonde en werkte in Engeland, Parijs, Normandië en Zeeland. Lange tijd had zij een schaduwpositie toebedeeld gekregen in de kunstgeschiedenis. Deels vanwege de positie van de vrouw toentertijd, deels door het weinige werk dat van haar bekend was. Voor de oeuvres van vrouwelijke kunstenaars uit die periode was sowieso minder belangstelling en vrouwen moesten hun eigen weg zwaar bevechten in een door mannen gedomineerd wereldbeeld.
Bij kenners stond Marlow Moss bekend als navolgster van de schilder Piet Mondriaan. De kunstenaars leerden elkaar in Parijs kennen, spraken en correspondeerden over hun kunst. Door tijdgenoten werd zij gezien als een soort discipel van het neoplasticisme, de kunsttheoretische opvatting die in 1917 rond het tijdschrift De Stijl was ontstaan.
Aan Moss wordt de vondst van de dubbele lijn toegeschreven. Mondriaan heeft deze inbreng overgenomen, waarbij men er voor het gemak van uit ging dat deze toevoeging zijn uitvinding was. Feitelijk hadden beide kunstenaars een gedachtewisseling op linnen. Hoewel Marlow Moss consequent haar eigen weg ging, sneeuwde haar positie onder door het latere succes van Piet Mondriaan. Haar kunst raakte in de loop der jaren in de vergetelheid.
Enthousiasme over kunst
Ik kan in mijn aantekeningen niet veel meer terugvinden over Sonja Overbeeke en moet deels uit mijn geheugen putten. Ik denk daarbij aan de cadeaubon bij haar Vishalafscheid, toen haar termijn erop zat. Die wilde zij graag besteden aan de koop van ‘Grote ‘Tombe n° XII’ uit 1989. Dat schilderij heeft nadien altijd in haar woonkamer gehangen. Of de korte tekst die Sonja in 1997 schreef als opmaat voor mijn expositie in De Vishal – de Imaginaire Landschappen van Ronald Ruseler. Daar was ik heel blij mee en gaf haar als dank de tekening Les Vernèdes. Ik vond ook nog een super-enthousiaste reactie over de toenmalige kunstenaarsvereniging De Groep. Die had in de Vleeshal een grafiektentoonstelling – INDRUK – samengesteld, waarbij iedere deelnemer een bijdrage had geleverd aan de gelijknamige grafiekmap. Sonja had die meteen als verjaardagscadeau voor zichzelf gekocht en spoorde vrienden aan deze buitenkans niet te laten lopen.
Storm om de hoek
Eén aantekening over een politieke storm uit 1999 mag niet ontbreken.
Het betreft het voornemen van de gemeente Haarlem om een beeldje van Mari Andriessen over de schilder Henri Boot een plek geven voor diens voormalige woonhuis bij ons om de hoek. Oud-verzetslieden en een aantal kunstenaars keerden zich fel tegen het plan, want Boot was fout geweest in de oorlog. Hoewel Andriessen er als verzetsman blijkbaar geen moeite mee had gehad om de eigenzinnige schilder te portretteren ging het beeld in de ban. De schrijver Louis Ferron was voor plaatsing met de disclaimer erbij dat Boot lid was geweest van de Kultuurraad van 1941 – 1945.
‘Geheuld met de moffen, maar hij heeft niets gedaan in zijn eigen voordeel’, merkte Jules Chapon op. Bijna zijn hele familie was door de Nazi’s uitgemoord. Hoewel hij een oud-leerling van Boot was, bleef hij fel tegen. In de wijk was plaatsing uitgesloten en ook in de entree van het Frans Halsmuseum – een paar huizen verderop – mocht het niet staan, het eindigde uiteindelijk ergens op zaal. Dat tumult hield ons ook bezig, mede door het zojuist verschenen boekje van Louis Ferron over de schilder Hier Ligt Boot (1999), dat we beiden gelezen hadden en becommentarieerden.
25 cm. unicum in brons
Buurvrouw in de steeg
Vanaf het begin was zij actief geweest voor de kunstenaarsvereniging De Vishal en schreef regelmatig teksten over kunst en kunstenaars. Sonja gaf jarenlang cursussen kunstgeschiedenis aan de Volksuniversiteit te Haarlem en in de wijkkrant werd later kunst uit de Heiliglanden in korte verhaaltjes belicht.
De laatste jaren leefde zij teruggetrokken en was op zichzelf. Toen het nog mogelijk was, liep ze met mooi weer altijd een voorzichtig blokje om, of leunde buiten in haar vensterbank om van de zon te genieten. Als je haar van een afstand goedendag toeriep, hoorde ze dat op het laatst niet altijd meer, maar dat gaf niet. Zij was een stille, maar vaste factor in onze steeg en wij maakten ons zorgen toen wij haar plotseling niet meer zagen. Het licht in haar kamer floepte namelijk iedere avond nog wel aan, maar waar was Sonja? … Ze bleek opgenomen en kon niet meer terug naar huis. Na haar overlijden was haar huisje lange tijd donker en leeg.
Het aandeel van Sonja Overbeeke in de studies over Marlow Moss heeft ertoe geleid dat deze bijna vergeten kunstenares definitief een plaats heeft gekregen in de kunstcanon van de twintigste eeuw. Ook Sonja’s bijdrage aan de herwaardering van deze opmerkelijke vrouw is niet onopgemerkt gebleven.
Haarlem, Juni 2025
bronnen bij deze gebeurtenis:
– Marlow Moss – composities van lijn en kleur, Sonja Overbeeke 1992
– De sprong in het licht – Marlow Moss, Florette Dijkstra 2025
– Geen tijd te verliezen – Jeanne Oosting 1898-1994, Jolande Withuis 2021
– Twee Meisjes en Ik – A.H. Nijhoff (1931), De Gids Jaargang 94 – DBNL
– Theun de Vries – essay over Netty Nijhoff, De Gids 1974 – DBNL
– Hier ligt Boot, Louis Ferron 1999
– de Imaginaire landschappen van Ronald Ruseler – Sonja Overbeeke, november 1997
– het dagboek van Margreet Bouman en Ronald Ruseler