Afdalen in het bovennatuurlijke
De Amerikaanse kunstenaar David Lynch (1946) is een fenomeen en cultfiguur. Zijn beroemd geworden Twin Peaks, heeft in de negentiger jaren van de vorige eeuw een groot televisiepubliek weten te bereiken. Het verhaal over de moord op de scholiere Laura Palmer, uit het nietsige plaatsje Twin Peaks, fictief gesitueerd in de staat Washington, nabij de Canadese grens, hield de gemoederen toen behoorlijk bezig.
Twin Peaks is een mix van beklemmende, suggestieve verhaallijnen, bizarre plotwendingen, mysterieuze of gewelddadige voorvallen en vooral broeierige seks. Lynch maakte de serie samen met zijn compagnon Mark Foster en de muziek van zijn vaste componist Angelo Badalamenti herkende je uit duizenden. Het was vernieuwende televisie, omdat het massamedium door de makers, als doorgeefluik om thuis lekker te griezelen, serieus werd genomen. Het resultaat was beeldschone televisie, die in kwaliteit niet onderdeed voor de beste bioscoopfilm. De serie werd afgesloten met de angstaanjagende speelfilm Fire Walk With Me (1992) waarin, voorafgaand aan de moord op het tienermeisje, haar dubbelleven als scholiere, prostituee en slachtoffer van sexueel misbruik aan de orde komt.
Door schoonheid ontwaakt
Iedere kunstenaar heeft ooit moeten ontwaken uit een sluimertoestand om tot het bewustzijn te komen dat kunst het wonder is. Meestal overvalt zo’n moment van ontroering je in de pubertijd en bij David Lynch was dat niet anders. Toen hij van de vader van een jeugdvriendje, de kunstschilder Bushnell Keeler het boek The Art Spirit van Robert Henri kreeg werd hij er door overweldigd. ‘Het was alsof er een bom in mijn brein ontplofte’, zei Lynch over die gebeurtenis, toen het daagde dat kunst máken een reële mogelijkheid werd. David Lynch zou kunstenaar worden. Toen hij later na een paar omtrekkende bewegingen in Philadelphia ging studeren aan de Pennsylvania Academy of Fine Arts werd ‘de creativiteit zijn werkelijkheid’.
Een Totaaluniversum
Dat is niet teveel gezegd, want in het oeuvre van Lynch is zijn fantasiewereld uitgedijd tot een totaaluniversum vol schilderijen, tekeningen, collages, litho’s, foto’s, animaties, sculpturen, installaties, muziek en natuurlijk zijn filmkunst. Die is duidelijk onderdeel van die dynamische creativiteit. In zijn toverdoos vol invallen is alles even belangrijk en ieder onderdeel verwijst ook steeds naar elkaar, zoals ongelijkvloerse wegdelen zich verknopen op een gecompliceerd klaverblad vol rotondes, tunnels en fly-overs.
Leermeester
Grote held en voorbeeld voor David Lynch is Francis Bacon. De existentiële onbarmhartigheid en dreiging, die Bacon’s schilderkunst oproept sluit aan bij een generatie kunstenaars die na de Tweede Wereldoorlog het leven weer op de rails moest zien te krijgen. Onlangs presenteerde Fondation Beyeler te Basel een opmerkelijke dubbeltentoonstelling met werk van Alberto Giacometti en Francis Bacon. Zij bewonderden elkaar, maar deelden ook de onrust en onzekerheid die in de vijftiger jaren bepalend was. Hun werk vertoonde veel overeenkomsten; eenzame figuren in lege ruimtes of gekooide wezens die tot elkaar veroordeeld waren. Kortom zij schiepen werelden waar eenzaamheid op de loer lag of op zijn minst een wereld waar iedere hoop op verlossing vervlogen leek. Zij verbeeldden een op drift geraakt menselijk tekort. David Lynch vond in dit denken zijn uitgangspunt en daalde daarvoor af in een bovennatuurlijke wereld, waar de realiteit werd omgebogen tot mysteries, associaties en onderhuids ongemak. Je kunt de drie kunstenaars zonder moeite naast elkaar plaatsen, want zij vullen elkaar wat hun verbeelding en kunst betreft aan, waarbij Lynch de verteller van de drie is.
Vervallen stad
Philadelphia inspireerde Lynch, ondanks het verval, misdaad en geweld. Hij zag er; ‘Fabrieken, rook, spoorwegen, eethuizen, de vreemdste personages en de donkerste nachten. Mensen met verhalen op hun gezichten geëtst en ik zag levendige beelden – plastic gordijnen bijeengehouden met pleisters, gebroken ramen gevuld met vodden’. Veilig kon je de stad niet noemen, maar zij voedde hem wèl met creativiteit en ideeën. De plek inspireerde hem om beweging en dynamiek aan zijn werk toe te voegen doormiddel van filmbeelden en geluid.
Six men getting sick – 1967
Nachtmerrie
Het werk Six man getting sick uit 1967 is in dat opzicht meesterlijk. Op drie realistische koppen die in een vlakke muur geboetseerd zijn worden supersnelle filmfragmenten geprojecteerd, omringd door beangstigende geluiden. De installatie doet je meteen aan de popart van bijvoorbeeld Robert Rauschenberg denken. Hier geen bewieroking van The American Dream, maar een door beeld en geluid verworden nachtmerrie. Lynch’ foto’s van verlaten gebouwen in ontredderde toestand zouden als decor kunnen dienen in zijn films. Evenals de fotoreeks met smeltende sneeuwpoppen voor houten burgermanshuisjes waarin Joe-Sixpack zich met vrouw en kinderen heeft teruggetrokken. Vrolijk wordt je er niet van.
Roest en vette vlekken
De schilderijen van David Lynch zijn assemblages van rommeltjes en dingen, vette vlekken, ijzerdraad, roestige verf of stukjes stof. Het lijkt allemaal bij elkaar gekliederd, maar voor Lynch is de associatie die een werk oproept een belangrijk ingrediënt om een verhaal te vertellen. De multikunstenaar verbeeldt geen gewone verhalen, maar ze zijn wel een opstap naar ongewone gebeurtenissen, naar een wereld die heel aards bij de grond ontstaat en zich associatief ontwikkelt tot een evenement van bovenwereldse allure. Bekijk in dit verband op You-Tube de film Rabbits (2002) om in de sfeer te komen. En: huiver over de kunst van David Lynch en zijn Theater-van-het-Ongemak.
Ronald Ruseler, december 2018
Geraadpleegde bronnen:
– Bezoek aan het Bonnenfantenmuseum Maastricht – zaalbrochure, 4 december 2018.
– Wikipedia-info over Twin Peaks
– Bezoek Alberto Giacometti (1901-1966) & Francis Bacon (1909-1992), Fondation Beyeler te Basel, september 2018
– Interviews with Francis Bacon, David Sylvester – 1975
