Voor Pam Emmerik was kunst vooral een groot plezier. Kunst was schoonheid en verwondering. Haar benadering was altijd open en zonder vooringenomenheid, want ze was niet van de kunstpolitie, zei ze dan. Dat maakte haar tot een bijzonder persoon, want al deze aspecten zijn zo’n beetje sleutelbegrippen geworden in haar oeuvre. Zij was niet alleen beeldend kunstenaar, maar stond ook bekend als schrijfster. In 2015 overleed Pam Emmerik onverwacht op 51-jarige leeftijd. Ze had toen net de graphic novel ‘Maanmensen’ voltooid, die zij op verzoek van Museum Boijmans Van Beuningen had geschreven. Haar laatste werk.
Al op jonge leeftijd was Pam Emmerik politiek en maatschappelijk actief in de kraakbeweging. Ze besloot kunstenaar te worden en zonder academische vooropleiding werd zij op Ateliers ’63 in Haarlem toegelaten. ‘Ondanks haar dwarsigheid maakte ze in het begin vooral beleefd werk. Dat was om de wekelijkse kritiek van docenten tijdens de atelierbezoeken enigszins te ontwijken,’ vertelt oud-partner en toeverlaat, beeldend kunstenaar Pieter Kusters. ‘Pam hàd amper iets, dus alles wat zij aanpakte was volstrekt nieuw en onbevangen.’
Onbevangen
Al snel meanderden haar voorstellingen nadien met natuurlijke souplesse van het banale naar het wonderlijke, van verontrusting naar het bijzondere. Beeld en tekst waren voor haar twee gelijkwaardige elementen geworden die dartel en bijna nonchalant in beeld kwamen. Haar onbevangenheid bleek voor haar kunst bewaard gebleven. Kusters: ‘Zij was begonnen als een onbeschreven blad en zo moet het ook gegaan zijn toen zij voor de Groene Amsterdammer en later voor NRC Handelsblad kunstkritieken begon te schrijven. Zonder noemenswaardige voorkennis is zij ook daar die wereld ingestapt.’
Een ander worden
In 1997 schreef Pam Emmerik een prachtige tekst over angst voor de tentoonstelling ‘Nooit meer dezelfde’ van Margreet Bouman, Pieter Kusters en C.A. Wertheim bij Loerakker Galerie in Amsterdam. Het zelfportret was (en is) bij de drie kunstenaars een onmisbaar onderdeel in hun kunst. Pam beschreef in het stuk haar eigen onzekerheid en de angst die door eenzaamheid wordt aangewakkerd. Je zult nooit meer dezelfde zijn na zo’n ultieme confrontatie met jezelf, was de strekking. Is dat wat de kunstenaars zoeken als zij hun eigen portret in een kunstwerk gebruiken, vroeg zij zich af. Een ander worden? ‘Je kunt jezelf immers nooit waarnemen zoals je de wereld waarneemt, je zult het moeten doen met de magere weergave van spiegel, foto of tegenwoordig misschien video. Je eigen gezicht is en blijft het eeuwig ontbrekende in de tastbare wereld. Een zelfportret maken betekent dus eigenlijk de weerspiegeling van een weerspiegeling vastleggen. Het najagen van een schim,’ schreef ze.
Dichterlijke toestand
Uit die tijd stammen ook haar vele tekeningen met Oost-Indische inkt, die wij nu als een serie zelfreflecties kunnen zien. Pogingen om in woord en beeld de weerspiegeling te weerspiegelen. In de tekening ‘Korte boeddhistische droom’ zien wij het hoofd van een soort Sinterklaas met lange baard. Hij is door zwarte dotten omringd. De spanning tussen die abstracte vlekken, de opdoemende figuur met gesloten ogen en de vreemde tekst lijkt terloops, maar is tegelijkertijd ook poëtisch. Wij ervaren als het ware een dichterlijke toestand. Een moment van korte vervoering.
Goud
In het boek ‘Het wonder werkt’ uit 2004 (shortlist AKO-literatuurprijs) beschrijft ze niet alleen het werk van andere kunstenaars, maar overdenkt ze voor het eerst ook in stripvorm haar eigen kunstenaarschap. Kunst maken laat zich volgens Pam nog het beste vergelijken met ‘goudkoorts’. Het idee dat je je eigen goudmijn bent. Als je de zwarte kanten van het bestaan met die van schoonheid laat contrasteren dan wordt alles duidelijker, dan gaat de kunst ons redden, meende ze. In een huppelende schrijf- en tekenstijl komt het verhaal ons met veel humor tegemoet. Het is een dolle boel met associaties en grappige invallen. De lezer gaat ervan grinniken, terwijl het verhaal er eigenlijk te serieus voor is. Knap.
Redding
In 2006 sloeg het noodlot toe. Thuis in Spanje, waar ze met haar man, de kunstenaar Pjotr van Oorschot, woonde, kwam ze door slaapwandelen ongelukkig ten val en raakte ze in een maandlange coma. Haar taal en fabuleuze woordenschat die altijd haar hulpmiddelen waren geweest leken zoek, maar door de graphic novel ‘Jummie!’ Het ware leven van een adoptieprinses’ (2010) keerde de kunst weer terug. Dat boek bewees dat de combinatie van schrijven, schilderen en tekenen haar wederom redde. Verhalen schrijven ging moeizaam en was lastig, maar ze was er weer.
Sensitiviteit
Na haar coma en de dood van haar man in 2012 ging de belevingswereld van Pam, gebukt onder diepe rouw, over in een enorme sensitiviteit. Haar laatste boek ‘Maanmensen’ is misschien niet aan alle kanten evenwichtig, maar zegt wel veel over haar vechtlust, kracht en inlevingsvermogen. ‘Maanmensen’ is het verhaal van het Afghaanse meisje Jamila, dat als vluchtelinge in Nederland belandt. Zij gaat als suppoost werken in Museum Boijmans Van Beuningen en omgeven door kunst krijgt haar leven een nieuwe betekenis. In het boek speelt het museum de rol van veilige enclave en de kunst die van therapeutisch redmiddel. Jamila droomt er zelfs stiekem van dat haar eigen kunst er ooit komt te hangen. ‘Maanmensen’ is een sprookje geworden over rechtschapenheid en rechtvaardigheid. Het is teder en brutaal tegelijk.
Laatste grote kunstwerk
Samen met de wandschildering ‘Ook Duende’ die zij in de Espressobar van het museum maakte en waar haar leermeester René Daniels ook nog een bijdrage aan leverde, is dit haar laatste grote kunstwerk geworden. Het museum heeft de originele tekeningen van ‘Maanmensen’ lange tijd getoond, waarmee Jamila’s droomwens uit het sprookje nog uitgekomen is ook. De weerspiegeling weerspiegeld, maar van een schim was geen sprake. Echt. Het was hélemaal Pam.
Met dank aan Branca Emmerik en Pieter Kusters.
Geschreven voor PALET 384 – augustus/ september 2016
Uitspraken;
‘Maak een plan van je hartsverlangen en leef in overeenstemming met dat plan altijd naar een vorm van schoonheid’
‘Wie zijn verlangens kan loslaten kan het lijden vernietigen’
