Toen mij gevraagd werd om iets voor de tentoonstelling De Troost Van Schoonheid te schrijven stond ik voor een moeilijke opgave, want in mijn optimisme ging ik ervan uit dat het eenvoudiger zou zijn dan uiteindelijk bleek. Automatisch kwamen mooie herinneringen in mij op met momenten van intens geluk, situaties vol weemoed, heimwee zelfs of de euforie over een reis door een mij onbekend landschap. Wat ik wel wist was dat aan troost meestal verdriet voorafgaat en aan schoonheid nieuwsgierigheid en verwondering. Hoe kan kunst je tot rust laten komen in een wereld die heftig in beweging is?
De eeuwige radslag van de tijd confronteert ons met het wonder van het leven, haar bloei en de onvermijdelijkheid van de dood. Het bewustzijn over onze nietigheid leidt ertoe dat wij deels uit zelfbescherming en onmacht onze toevlucht nemen tot bezweringen, rituelen en rites. Het idee dat er achter het leven geen plan verborgen gaat is eigenlijk onverdraaglijk, terwijl wij onszelf aan de andere kant in kosmisch verband als middelpunt van de schepping plaatsen.
De tijd als denkbeeld
Met dit wereldbeeld reist in ieders achterhoofd het verleden mee naar een toekomst die je nooit zult kennen. Die toekomst kan in abstracto slechts vermoed worden en op zijn best doemt er een vaag beeld op. Tegen de onmetelijkheid van het universum is ons leven eigenlijk te onbeduidend. Daar kun je slechts over filosoferen, want de tijd bestaat niet en is een denkbeeld, een gedachte.
Kunstenaars zijn niet primair filosofen, maar wel nadenkers en beschouwers. Zij reflecteren al creërend over het leven en hun taak is om onze collectieve werkelijkheid zichtbaar te maken. Daarom kom ik onvermijdelijk bij kunst uit en minder bij een vastomlijnde geloofsopvatting, hoewel dat laatste wel mijn interesse heeft. Voor mij persoonlijk biedt kunst troost. Ik laat mij graag betoveren door muziek of literatuur, maar naar kunst kijken of beeldende kunst maken heeft toch wel mijn voorkeur. Ten eerste vanwege het werkproces – dat betekent voor mij echt iets met je handen doen – en ten tweede door de inzet die van je gevraagd wordt bij de voltooiing. Daarom is een kunstwerk bij afronding, voor mij iedere keer weer een persoonlijke bevrijding.
Er zijn een paar belangrijke aspecten die kunst voor mij goed en geslaagd maakt en die zal ik aan de hand van een paar voorbeelden proberen toe te lichten.
Vlaamse beeldenmakers
Een van de hoogtepunten waar de verbeeldingskracht het beste tot zijn recht komt is de vervolmaakte schilderkunst van de Vlaamse Primitieven. Zij waren de eersten die in staat waren het aardse leven en het christelijke geloof – het goddelijke – realistisch met elkaar in balans te brengen. Alles wat God geschapen had moest, volgens die gedachte, terug te vinden zijn tot in de kleinste details. De kunstenaars streefden ernaar niet alleen de macrokosmos, maar tevens de schoonheid van Gods schepping tot in het kleinste weer te geven.
De meester-schilders in die tijd waren niet alleen vakman, zij waren tegelijkertijd geleerden die over zowel historische- als Bijbelse kennis beschikten. Alles in hun kunst moest kloppen, zodat het echte daarmee waarheid werd. De schilders ontpopten zich tot de meesters van het detail en die verworvenheid kreeg voor het eerst zijn plaats in een groter, allesomvattend verhaal.
In de schilderijen van de belangrijkste beeldenmakers uit die tijd, zoals Rogier van der Weijden, Hugo van der Goes of Dieric Bouts, wordt het geloof gevierd en door alles dicht bij huis te houden en de Bijbelverhalen te combineren met huiselijke taferelen – het aardse – kon de gelovige zich zonder veel moeite verplaatsen in de wereld van Goed, Kwaad en alles wat daartussen zit. Hun bijna perfecte kunst zit de devotie en de overgave nog steeds niet in de weg. Integendeel.
Ontroering en talent
De geboorte en kruisiging van Christus hebben wij in de kunst leren zien als dramatische gebeurtenissen. Ook in de gewijde muziek van Thomas Tallis, of sterker nog bij de Mattheus Passie van Johann Sebastian Bach kwam de emotie boven die ook de schilders voor ogen stond. Hoe dan ook … kunst, in elke discipline, heeft tot doel ons te raken, waarbij het talent en eigenzinnigheid van de kunstenaar cruciaal is voor succes.
Toen ik de Max Havelaar van Multatuli voor het eerst las, bracht dat boek zo’n schok te weeg dat ik verbijsterd terugviel in mijn stoel. Zo ontroerd was ik. Hij schreef geen klassiek realistisch avontuur, maar een opstandig verhaal dat spotte met alle literaire regels. Multatuli eindigt het boek met een onverwachte zet. Hij verlaat zijn romanfiguren en richt zich vervolgens in vlammende woorden tot zijn koning (en de lezer).
‘Genoeg, myn goede Stern! Ik, Multatuli, neem de pen op’.
De schrijver, de kunstenaar, gebruikt hier zijn talent om met één gebaar zijn vertelling een zodanig andere wending te geven dat je uit het lood geslagen achterblijft. Multatuli’s aanklacht over onze koloniale aanwezigheid in Indonesië en uitbuiting door de Nederlanders is zo actueel gebleven dat het nog steeds een zweepslag bij de lezer achterlaat.
Een laatste omweg
In zijn roman Het museum van de onschuld van de Turkse schrijver Orhan Pamuk wordt de 30-jarige zakenman Kamal, een telg uit een gegoed milieu, verliefd op de eenvoudige 18-jarige verkoopster Füsun. De obsessie van Kamal voor Füsun beheerst zijn leven. Hij legt over alles dat met haar in verband staat een verzameling aan in zijn Museum Van De Onschuld. Dat museum blijkt een mausoleum over een verloren liefde en net als in de Max Havelaar stapt meneer Orhan Pamuk – de schrijver zelf – op het eind het boek binnen.
Hij wordt verantwoordelijk voor de inrichting van het museum dat troost moet bieden aan de tragedie die in het boek aan de orde komt en het mooie is dat de schrijver ook daadwerkelijk een echt museum heeft gesticht, een pand in de wijk Çukurcuma te Istanbul, de geliefde geboortestad van Pamuk.
Belanden wij hier in feit of in fictie? Dat is maar net de vraag… In ieder geval voegt de schrijver een nieuw aspect toe aan de historische – of heilige plaats waar men troost kan vinden.
Kunst als onmisbaar fundament
Zoals gezegd is de kracht van de kunstenaar het opwekken van zintuigelijke sensaties. Dertigduizend jaar geleden schilderden jagers-verzamelaars voor het eerst natuurgetrouwe voorstellingen die zó raak waren getroffen, dat wij er nog steeds vol bewondering naar kijken. Enkele van die muurschilderingen hebben de tijd doorstaan in de beschutte grotten van Alta Mira, Lascaux en Chauvet. Ze zijn nog steeds even prachtig en hun waarde blijft kunsthistorisch onbetwist.
Het schijnbaar onmogelijke blijkt door het talent van de maker wel degelijk mogelijk en hier betreden we het territorium waar Het Wonder Werkt, zoals schrijfster en beeldend kunstenares Pam Emmerik dat ooit zo mooi uitdrukte. Daarom blijven architectuur, muziek, drama, literatuur en beeldende kunst ook in onze tijd van levensbelang. Het is troostrijk te weten dat wij altijd aangewezen zullen blijven op antwoorden, die het gevolg zijn van de vragen die wij onszelf stellen.
Ronald Ruseler – Vogelenzang 2024
Geraadpleegde bronnen:
– De grot Chauvet, de oudste grotschilderingen ter wereld, Jean-Marie Chauvet & Eliette Brunel Deschamps 1998
– Rogier van der Weyden, Dirk de Vos, Antwerpen 1999
– Herfsttij der Middeleeuwen, Johan Huizinga, twee en twintigste uitgave, Contact 1997
– Van de schoonheid en de troost – essay van Patricia de Martelaere over Wim Kayzer: Het boek van de schoonheid en de troost, 19 8 2000 – De Groene Amsterdammer nr. 33
– Big Bang – de verbeelding van het universum, M Leuven, Hannibal Books 2021
– Het ontstaan van de tijd – mijn reis met Stephen Hawking voorbij de oerknal, Thomas Hertog, Lannoo nv, Tielt 2023
– Het Wonder Werkt, verhalen over kunst – 2004, Pam Emmerik
– Marx, Wagner, Nietzsche – het tijdperk van revoluties, Herfried Münkler, Boom 2023
– Max Havelaar, Multatuli, herdruk naar de 5e editie, Querido 1995
– Het museum van de onschuld (2008), Orhan Pamuk, De Bezige Bij 2009
– De onschuld van de voorwerpen (2012), Orhan Pamuk, De Bezige Bij 2012
Geschreven voor de tentoonstelling:
DE TROOST VAN SCHOONHEID
Een expositie in het Rietveldpaviljoen te Amersfoort.
29 augustus – 6 oktober 2024
Samenstelling Artvark en LKG de Ploegh