Wanderlust

Het waren voornamelijk kunstenaars die, alleen of in groepjes, rond 1800 als eersten met een rugzak de vrije natuur introkken. Zij werden gelokt door de wildernis die tot dan toe vrijwel geen waarde of betekenis had. Die tochten waren niet ongevaarlijk, maar de avonturiers vonden dat ieder risico overtroffen werd door de ongekende schoonheid die de Schepping voor hen in petto had. Hun zucht naar extatische natuurbeleving markeert het begin van een nieuw tijdperk, de Romantiek.  Die drang om de wereld te ontdekken wordt mooi verwoord in het Duitse Wanderlust.

Aangestoken door de Verlichting
Aan de veranderende tijd ligt de Verlichting ten grondslag. Het menselijk lot was niet langer geketend aan Bijbelse, kerkelijke dogma’s. Door de Verlichting raakte men er van overtuigd dat wetmatigheden de natuur in de greep hadden, zoals dat ook bij een machine het geval was. Het werd mogelijk om op cruciale gebieden de natuur te temmen en die beheersbaarheid kon gerealiseerd worden door grondig wetenschappelijk onderzoek.

Van het wonderlijke naar het wonderbaarlijke
Op dit verstandelijke vooruitgangsgeloof, dat uitging van de onuitputtelijkheid van aardse middelen, volgde al snel een reactie. Mensen kregen het gevoel er als individu alléén voor te staan, onderhevig aan complexe krachten die onze vermogens ver te boven gingen. De Romantische ziel wilde zich daar niet passief aan onderwerpen, maar moest de wonderbaarlijke Natuur dynamisch en creatief in haar vezels opzoeken. De Franse filosoof Jean-Jacques Rousseau was met zijn maatschappijkritische/ controversiële uitspraak Terug naar de Natuur aanjager van dit verlangen. De Natuur werd voortaan een vrijplaats.

Globetrotter
De Duitse wetenschapper en avonturier Alexander Von Humboldt kwam in het Andesgebergte van Equador tot het besef dat de aarde één groot organisme moest zijn, een web van leven waarin alles met elkaar verbonden was, omdat klimaatzones, gebergten en vegetatie op alle continenten met elkaar overeen kwamen. Zijn reizen door Zuid-Amerika en het Russische Wilde Oosten maakten hem tot een wereldberoemd fenomeen met de allures van een popster nu en Charles Darwin zou zijn evolutietheorie niet hebben kunnen uitwerken zonder de bevindingen van Alexander Von Humboldt, die nog steeds gezien wordt als de uitvinder van die Natuur.

De iconografie van het landschap
De verhevenheid die de Wanderlust oproept kent vele facetten. Er waren kunstenaars die op hun reizen hoopten opgenomen te worden in een kosmische ervaring en beklommen bergen of trokken door woestenijen in de verwachting te versmelten met het landschap. Zij waren als het ware op de vlucht in de hoop op bevrijding of vonden in de eenzaamheid een bevestiging van hun bestaan. Wandern kon ook een zoektocht zijn naar een verloren gewaande geschiedenis met een tocht over de Alpen naar het geliefde, verre Italië; de bakermat van Europese culturele- en religieuze glorie.

Overwoekerde schoonheid
Johann Wolfgang Von Goethe beschrijft, als hij in 1786 op weg is naar Italië, hoe hij in het plaatsje Malcesine aan het Garda Meer de ruïne van een verwaarloosd stadsfort tekent. Omringd door omstanders wordt Goethe beschuldigd van spionage, omdat het fort voor hen nog steeds dienst doet ter verdediging. Goethe houdt dan een gloedvol betoog over de schoonheid van de ruïne vergelijkbaar met die in het Oude Rome. De dorpelingen gaan door Goethe’s enthousiasme opeens hun stadje anders bekijken en daardoor verandert de deplorabele toestand van het verweesde bouwwerk in overwoekerde schoonheid.

Tussen stad en land
Later werd de overlap tussen verstedelijking en het vrije veld, waar de stadsmens rust en ontspanning vond, onderdeel van het urbanisatieproces. De stedelingen maakten uitjes naar het platteland dat door het spoor eenvoudig bereikbaar werd. Kunstenaars legden deze nieuwe tijdsbesteding vast en wij zien voortaan niet alleen mannen, maar ook vrouwen en kinderen als dagjesmensen acteren.

De levensreis
Het krachtigste schilderij over de natuur, het lot en de nietigheid van de mens is Wanderer über dem Nebelmeer, van de Duitse schilder Casper David Friedrich uit 1817. Wij zien een wandelaar bovenop een berg in tegenlicht. Hij is helemaal naar de top geklauterd, maar het door nevel en wolken bedekte landschap, ziet hij niet. De man rest niets anders dan te staren in het ongewisse. Het iconische schilderij verbeeldt een levensreis. Het is daardoor ook een weemoedig schilderij geworden, maar door de geslotenheid van het moment biedt die blik in het grote niets ons tegelijkertijd enige troost. In 1841 verzuchtte de dichter Joseph Von Eichendorf: ‘O weiter, stiller Friede! / So tief im Abendrot. / Wie sind wir wandermüde / Ist dies etwa der Tod?’

Ronald Ruseler, augustus 2018

Geraadpleegde bronnen:
– Wanderlust, Nationalgalerie-Staatliche Museen Berlin, 2018
– Italiaanse Reis, Johann Wolfgang Von Goethe, 1813-1817
– De uitvinder van de Natuur ¬ Het avontuurlijke leven van Alexander Von Humboldt, Andrea Wulf, 2015
– Im Abendrot, Joseph Von Eichendorff – 1841