De verte roept heimwee en verlangen op, maar blijft een illusie van verwachtingen en vermoedens. Een fata morgana die door de kunst kan worden opgeheven.
De Annunciatie
In het klooster van San Marco in Florence bevindt zich bovenaan de trap naar de kloostercellen, het beroemde fresco de Annunciatie of Geboorteaankondiging van Fra Angelico. Wij zien Maria en de engel Gabriel die elkaar treffen in een half open ruimte. Maria wordt opgeschrikt uit haar devotie door de engel en kruist, door zijn plotselinge verschijning, intuïtief haar armen voor de borst. Gabriel beantwoordt het gebaar met een nederige buiging. Hij is door God naar de aarde gestuurd om te vertellen dat zij in verwachting is van Christus, Gods Zoon.
Innerlijke ruimte
Fra Angelico heeft de Loggia vrijwel van rand tot rand geschilderd waardoor wij frontaal naar binnen kijken. Maria zit schuin voor de deur van haar kamer. Links van de overkapping zien wij nog een klein stukje van de tuin met een schutting, waarachter het Toscaanse landschap. De twee hoofdpersonen zijn in verhouding tot de omgeving eigenlijk te groot, maar omdat zij belangrijk zijn klopt het. De zuilen en de gewelven fungeren als een soort baldakijn en vatten de twee figuren ieder in hun eigen vlakverdeling samen. Tussen de zuilen heerst de intimiteit van de onverwachte ontmoeting en door de helderheid van licht, kleur en handeling wint de voorstelling aan transcendentie en innerlijke ruimte. De ingehouden emotie die de voorstelling zo aandoenlijk maakt voert ons mee naar een wereld zonder muren. De kijker is getuige van een wonder.
Adem op een koud raam
De Amerikaanse kunstenaar Mark Rothko koos rond 1947 definitief voor de abstractie en zocht met veel moeite en strijd naar ultieme helderheid in zijn voorstellingen. Hij is beroemd geworden met mensgrote doeken waarbij hij kleurrijke vlakken aanbracht in brede, bijna transparante, verflagen. Door kleur over kleur te leggen lukte het hem om van enkel kleur een ruimte te maken, waardoor de verf diepte oproept. Die gelaagdheid heeft bij Rothko metaforische betekenis, vergelijkbaar met de sereniteit die uit het ‘Ave’ van de engel Gabriel klinkt. Voor Rothko representeerden kleur en vorm een hogere waarheid en hij wilde zijn kleurvlakken de indruk meegeven van de betovering die je voelt als je langzaam je adem blaast op een koud raam. Wij zien als het ware een ijle toestand die door verf overwonnen is op de vergankelijkheid. Net als bij de fresco van Fra Angelico omspannen de composities van Rothko het hele vlak waardoor wij in de geest worden meegevoerd naar een wereld die je alleen kunt aanvoelen als je je er aan over geeft. Het wonder werkt ook bij Mark Rothko.
Visioenen van stilte
Zonder muren kunnen afstanden overbrugd worden die de fysieke ervaring overstijgen. In die zin zal de einder nooit een begrenzing, maar het begin zijn. Daar waar aankomst en vertrek elkaar raken voltrekt zich het ultieme moment dat wij ervaren bij het zien van de fresco van Fra Angelico en de visioenen van stilte die de schilderijen van Mark Rothko oproepen.
Tekst voor de tentoonstelling Zonder Muren I2016) in de Kloostergangen te Haarlem.
Exposanten: Fons van Laar, Ronald Ruseler en Roos van Sen.
Samenstelling en organisatie: Marion Reulen
