In het zuiden van het eindeloze Patagonië houdt de wereld op: Fin del Mundo noemen de Argentijnen het. Het zuidelijke Vuurland werd vroeger bewoond door nomadische stammen die in korte tijd de verandering moesten ondergaan van een prehistorische leefwijze naar het moderne. Grotendeels zijn zij opgegaan in de huidige bevolking, maar ziektes, epidemieën, moorden en bittere slachtingen zijn ook oorzaak geweest van hun ondergang.
Het noorden is niet minder spectaculair. In het noordoosten bevindt zich het gebied van de missieposten, dat zich uitstrekt tot in Paraguay en het gehele zuidoosten van Brazilië. Daar liggen de ruines van nederzettingen die rond 1600 door de Jezuïetenorde werden gesticht. In de loop der tijd groeiden die Misiones uit tot een soort stadsrepublieken, ‘reducciones’ genoemd. Natuurlijk was het doel van de geestelijken om de indianenstammen te kerstenen, maar zij wilden hen ook behoeden tegen de razzia’s van de gewetenloze Portugese slavenhandelaren uit Sao Paolo. In hun bekeringsdrang baseerden de Jezuïeten zich deels op de vernieuwingsgedachten van Erasmus en het veelzeggende Utopia van zijn vriend Thomas More. Zo ontstonden, in de twee eeuwen die volgden, ketens van autoritair geleidde missieposten te midden van de moerassen in het tropisch regenwoud.
Mathematische ordening
De ruines in de drie landen zijn goed te bezoeken en nog steeds steken de roestbruine resten van de reducciones complementair af tegen de groene omgeving. De opzet van de complexen was vrij simpel en pragmatisch. Rond een centraal plein lagen de openbare gebouwen, zoals de kerk, de school, werkplaatsen en pakhuizen. Vervolgens bouwde men in vierkante kaders huisjes met tuintjes voor de inlanders. Men spoorde de indianen aan een vak te leren, zodat de nederzetting zich zelf kon bedruipen.
Katholieke gebruiken werden vermengd met de inheemse clanstructuur van gemeenschappelijke eigendommen en rituelen die overeen kwamen met die van de Kerk werden adequaat benut en ingepast.
Het levende kwadraat
Toen Charles Darwin op zijn wereldreis in 1832 Buenos Aires bezocht was hij verrukt over de landelijke omgeving van de stad met agavehagen en omheiningen van olijven en abrikozen, maar afgezien van de aantrekkelijke vrouwen, kon de stad zelf hem matig bekoren. Hij schreef in zijn reisverslag;
‘De stad Buenos Aires is groot; en ik geloof dat zij één van de regelmatigste steden der wereld is. Elke straat vormt, met de haar kruisende, een rechten hoek en daar de evenwijdige straten op gelijken afstand van elkander loopen, staan de huizen in massieve vierhoeken van gelijken afmetingen bij elkander; deze worden kwadraten genoemd. Daarentegen zijn de huizen zelven holle vierhoeken, alle vertrekken komen uit op een netten kleinen tuin. Zij zijn meestal ééne verdieping hoog, met platte daken, welke van zitplaatsen zijn voorzien en in de zomer door de bewoners veel worden bezocht. In het middelpunt ligt de Plaza, waar de openbare gebouwen, de kazerne, de kathedraal enz. staan. (…) De geheele massa gebouwen is uit architectonisch oogpunt zeer schoon, doch individueel kan geen ervan zich daarop beroemen’.
Darwin had geen ongelijk bij zijn beschrijving van de stad, want eigenlijk is de situatie nog steeds zo. De schoonheid van het centrum is onomstreden en andere steden van Argentinië, zoals La Plata, hebben die basisstructuur van kwadraten eveneens. Op de wirwar aan bouwstijlen kan inderdaad heel wat afgedongen worden, maar soms loop je tegen parels aan en zie je toparchitectuur uit de dertiger jaren toen Argentinië één van de rijkste landen ter wereld was.
Obra del arquitecto Salamone en el cementerio de la localidad de Laprida
Monumentale Art Deco
Eind dertiger jaren werd een grootscheeps bouwprogramma in de publieke sector van de provincie Buenos Aires uit de grond gestampt om de lucratieve agrarische buitengebieden te verbinden met de grote stad. Aan de horizon van de uitgestrekte pampa’s ontstond in voormalige grensstadjes, die Buenos Aires aanvankelijk moesten beschermen tegen aanvallen van de indianen, moderne utiliteitsbouw in artdeco-stijl, zoals raadhuizen, begraafplaatsen en abattoirs voor de vleesindustrie. Men trok voor het project de Argentijnse architect Francisco Salamone (1898-1959) aan. Die liet zich in zijn ontwerpen inspireren door de architectuur van het Bauhaus, maar ook door het werk van De Stijl-eenling Willem Marinus Dudok, die eveneens raadhuizen (Hilversum en IJmuiden) ontworpen heeft.
Salamones’ werk kun je herkennen aan de combinatie van functionalisme, art deco en autoritaire propagandakunst. Het leverde een ongebruikelijke stijl op met basisvormen, zoals cirkels, cilinders, kegels, decoratieve blokken en balken. De architectuur van Francisco Salamone was niet onomstreden, omdat zijn (katholieke-) vormentaal gelijkenis vertoonde met communistische en fascistische architectuur uit Europa.
Later klonk het pleidooi om zijn werk los van de geschiedenis te beoordelen en die op juiste waarde te schatten als belangrijke monumentale kunst. Net als de Jezuïetenmissies bij de Guaraní-indianen in het verre verleden onderscheidt de architectuur van Salamone zich op natuurlijke wijze van zijn omgeving. Door hun grilligheid zijn de ontwerpen van Francisco Salamone even uitzonderlijk als de antieke roodbruine ruines in het noorden.
Het Organische Vierkant
Bijzondere gebeurtenissen die je op een reis aanvankelijk niet kunt plaatsen zijn voor de reiziger verwarrend. Voor de stedeling is de wildernis niet zonder gevaar en daarom zijn bezoeken aan verafgelegen plaatsen of oude nederzettingen in onherbergzame gebieden spannend en avontuurlijk.
In de stad is het avontuur anders. De stad biedt een zekere geborgenheid, want je bent er nooit alleen en op een ander continent geven steden hun raadsels prijs door er met de ogen van de eerste mens rond te kijken. In Argentinië is dat geen al te grote opgave, want gebouwen in classicistische stijl zijn ons vertrouwd, evenals flats of de wolkenkrabbers in het zakencentrum. Je voelt je in de hoofdstad meteen thuis, omdat het internationale en kosmopolitische af en toe ook Europees aandoet. Buiten de stad openbaart zich het onbegrensde Argentinië van de contrasten.
Joop Haring – Urban Grid Blue, 2018
In La PLata
Joop Haring bezocht in 2017 La Plata, ten zuiden van Buenos Aires, als artist-in-residence. Hij beoogde door een langdurig verblijf in een vreemde omgeving een hernieuwde confrontatie met zichzelf, want pas dan keert in zo’n werkperiode, het vertrouwde van zijn kunst op een andere manier bij hem terug. Vreemde prikkels lokken nieuwe voorwaarden uit en net als op zijn voorgaande reizen liet hij zich inspireren door wat hij in dit onbekende land aantrof.
In La Plata schiep hij vormen die zich ontworstelden aan de strakke kaders van het vooropgezette dictaat. De architectuur bood hem levendige, uitstulpende sculpturen, waarbij het gewicht aan de bovenkant zit en tegen de logica van de constructie of de zwaartekracht ingaat. Zijn wandelingen confronteerden hem met de kwadraten en de dambordplanologie, waardoor hij sculpturen en werken op papier maakte die de kille mathematiek kon ombuigen naar organische, menselijke verhoudingen. Hij zocht tussenruimtes in de stad die later in zijn keramische reconstructies uitgroeiden tot vrije vormen, want als een volume alleen maar recht toe recht aan is geeft dat geen prettig gevoel. Juist daar zit de crux. Vandaar zijn zoektocht naar het organische vierkant in het land van tegenstellingen. Voor Joop Haring ontstaat de ware vorm in het natuurlijke en diè reis door de werkelijkheid gaat steevast over een weg van disharmonie.
Haarlem, augustus 2018
geschreven voor het boek van Joop Haring The Organic Square (La Plata – The Argentine Project) – 2018
Geraadpleegde bronnen:
– Reisdagboeken 1997, 2007 & 2016 – Margreet Bouman & Ronald Ruseler
– America – Bruid van de zon – 1992 | 500 jaar Latijns-Amerika en de Lage Landen, Koninklijk Museum voor Schone Kunsten, Antwerpen.
– Charles Darwin; vert. Dr. H. Hartogh Heys van Zouteveen & Dr. T.C. Winkler. | De reis van de “Beagle” : dagboek van de onderzoekingen betreffende de natuurlijke geschiedenis en de geologie van de streken bezocht gedurende de reis van Hr. Ms. “Beagle”. Ca. 1845. Arnhem [etc.] : Cohen | Darwin’s biologische meesterwerken ; dl. 7
– The Journal of Decorative and Propaganda Arts No 18, 1992 | Monumental Deco in the Pampas: The Urban Art of Francisco Salamone – Alberto Bellucci
– Het gedroomde land – Vera Keur & Theo van Stegeren, 2012
